«Ο κόσμος μάς έλεγεν τρελλούς. Ημείς, αν δεν ήμεθα τρελλοί, δεν εκάμαμεν επανάστασιν» (Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Απομνημονεύματα)

Από το εξωτερικό, η Φιλική Εταιρία, οι Διαφωτιστές, ο Ρήγας Φεραίος, ο Αδαμάντιος Κοραής, ένα ολοένα πιο ισχυρό φιλελληνικό ρεύμα, κήρυσσε την ανάγκη της εξέγερσης στον ελλαδικό χώρο εναντίον των Οθωμανών. Πολύ σύντομα, τα άτεγκτα ευρωπαϊκά βασίλεια θα αντιλαμβάνονταν ότι προς το συμφέρον τους ήταν, τελικώς, να ιδρυθεί αυτόνομο ελληνικό κράτος και αργότερα να διαλυθεί η Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Πολλές εξεγέρσεις είχαν οργανωθεί στον ελλαδικό χώρο (θυμίζουμε τα Ορλοφικά, 1770, με την παρακίνηση της Ρωσίας), ωστόσο καμία από αυτές δεν είχε τα εθνικά χαρακτηριστικά που προσέδωσε στον Αγώνα η Φιλική Εταιρία. Οι τρεις ριζοσπάστες έμποροι μεσαίας οικονομικής εμβέλειας που ίδρυσαν τη Φιλική Εταιρία, ο Νικόλαος Σκουφάς, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ και ο Εμμανουήλ Ξάνθος, στην Οδησσό της Ρωσίας, αυτή την παράνομη οργάνωση που λειτουργούσε όπως οι μασονικές στοές, είχαν καθορίσει το πλαίσιο της εξέγερσης εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: δεν θα συνδεόταν με τα πολιτικά σχέδια των Μεγάλων Δυνάμεων στον ελληνικό χώρο, αλλά η δική τους επανάσταση θα ήταν μια αυτοδύναμη επανάσταση των Ελλήνων.

Τον Σεπτέμβριο του 1818, η Εταιρία αποφάσισε να προτείνει στον Ιωάννη Καποδίστρια –τον ισχυρό υπουργό Εξωτερικών του τσάρου Αλέξανδρου- να αναλάβει την αρχηγία της οργάνωσης. Ο Καποδίστριας αρνήθηκε τον Γενάρη του 1820, και τότε ο Ξάνθος πρότεινε την αρχηγία στον πρίγκιπα Αλέξανδρο Υψηλάντη, ο οποίος άρχισε αμέσως να συγκεντρώνει υποστήριξη και χρήματα για τον Αγώνα στη Ρωσία. Μάλιστα, ο ίδιος είχε προτείνει, παρά τη διαφωνία πολλών, να ξεκινήσει η Επανάσταση από την Πελοπόννησο την άνοιξη του 1821.

ΜΟΛΔΟΒΛΑΧΙΑ

Η Ελληνική Επανάσταση ξεκίνησε στη Μολδοβλαχία. Ο Υψηλάντης και τα στρατεύματά του πέρασαν τον Προύθο στις 22 Φλεβάρη του 1821, και μπήκαν στο Ιάσιο. Μαζί με τον Ιερό Λόχο των 500 σπουδαστών από τις σχολές των Πριγκιπάτων, τάχθηκε ένας στρατός από 7.000 Σέρβους, Βουλγάρους και Αρβανίτες. Την 1η Μάρτη πέρασαν στη Βλαχία. Την επανάσταση αποκήρυξε ο τσάρος Αλέξανδρος, ύστερα από πιέσεις της Αυστρίας και της Αγγλίας, και ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ αφόρισε τον Υψηλάντη. Η διάσπαση των επαναστατών, όμως, και η εισβολή των Οθωμανών στο Βουκουρέστι κατέπνιξαν την κίνηση. Ο στρατός του Υψηλάντη καταφεύγει στα Καρπάθια, και στις 7 Ιουνίου στο Δραγατσάνι οι μαχητές του Ιερού Λόχου πέφτουν νεκροί. Διακόσιοι νέοι σπουδαστές και σαράντα πιάστηκαν αιχμάλωτοι από τους Οθωμανούς. Ο Υψηλάντης υποχωρώντας έφτασε στα αυστριακά σύνορα, συνελήφθη από τους Αυστριακούς και φυλακίστηκε στο φρούριο του Μούνκατς.

Εν τω μεταξύ, την 1η Μάρτη, ξεκινά ένα πλοίο από την Κωνσταντινούπολη φορτωμένο πολεμοφόδια και προκηρύξεις με την εντολή του Ξάνθου και κρυφά φτάνει στο Λιμένι στο Οίτυλο. Η Ανατολική Μάνη βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση. Ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης αναφέρει ότι ήδη στις 11 του ίδιου μήνα είχαν συγκροτηθεί στρατόπεδα στο Γύθειο. Τον ίδιο μήνα, και καθώς οι Οθωμανοί της Τρίπολης πληροφορούνταν για την εισβολή του Υψηλάντη στο Ιάσιο, θορυβημένοι, με το πρόσχημα της ετήσιας σύσκεψης, κάλεσαν τους προεστούς του Μοριά στην Τριπολιτσά. Οι περισσότεροι δεν ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα. Όσοι τελικώς υπάκουσαν, φυλακίστηκαν και αργότερα είτε πέθαναν από τις κακουχίες είτε εκτελέστηκαν.
Στα μέσα του 1821, ο Παπαφλέσσας και ο Αναγνωστάκης οργάνωναν τα πράγματα στη Μεσηνία, ο Κολοκοτρώνης είχε αναλάβει τη Μάνη και ο Οδυσσέας Ανδρούτσος την Πάτρα. Οι προεστοί ήταν διστακτικοί, αλλά, όπως λέει ο Φωτάκος στα Απομνημονεύματά του, «ο τόπος υπόκωφα εσείετο» και το μόνο που έλειπε ήταν μια αφορμή, ένας σπινθήρας, για να ξεκινήσει η εξέγερση.

ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ

Έτσι, λοιπόν, και παρά τη διστακτικότητα των προκρίτων, οι κλέφτες στην Πελοπόννησο προσπάθησαν με επιθέσεις εναντίον των Οθωμανών να προκαλέσουν το ξέσπασμα. Στις 14 Μάρτη, ο Νικόλαος Χριστοδούλου στήνει ενέδρα και χτυπά στο χωριό Αγρίδι τρεις γυφτοχαρατζήδες και τρεις ταχυδρόμους που μετέφεραν επιστολές του Καϊμακάμη της Τριπολιτσάς Μεχμέτ Σαλίχ στον Χουρσίτ πασά στα Ιωάννινα. Ακολούθως, Στις 16 Μαρτίου 1821, οργανώθηκε η επίθεση του Χονδρογιάννη στην τοποθεσία «Χελωνοσπηλιά» της Λυκούριας, εναντίον του φοροεισπράκτορα Λαλαίου Τουρκαλβανού Σεϊδή, που μετέφερε μαζί με τον καταγόμενο από τη Βυτίνα «Σαράφη» Νικόλαο Ταμπακόπουλο, χρεόγραφα από την Κερπινή Καλαβρύτων στην Τριπολιτσά. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας σημειώθηκε επίθεση εναντίον ανθρώπων του Τούρκου διοικητή (Βοεβόδα) των Καλαβρύτων Ιμπραήμ πασά Αρναούτογλου, που ανήσυχος εξαιτίας των γεγονότων που προηγήθηκαν ξεκίνησε με ολόκληρη τη φρουρά του για την Τριπολιτσά. Ο Αρναούτογλου, όταν πληροφορήθηκε όσα συνέβησαν, έντρομος κλείστηκε μαζί με τους υπόλοιπους Τούρκους στους τρεις πύργους των Καλαβρύτων. Στις 21 Μαρτίου 1821, 650 ένοπλοι αγωνιστές με αρχηγούς τον Σωτήρη Χαραλάμπη, τον Α. Φωτήλα, τον Σωτήρη Θεοχαρόπουλο, τον Ιωάννη Παπαδόπουλο, τον Νικόλαο Σολιώτη και τους Πετιμεζαίους επιτέθηκαν εναντίον των Τούρκων που είχαν καταφύγει στους πύργους και τους ανάγκασαν να παραδοθούν. Παράλληλα, ο Καρατζάς, ο Λειβαδάς και ο Γερακάρης ξεσήκωσαν την Πάτρα, και ανάγκασαν τους Οθωμανούς να κλειστούν στο φρούριό της.

Το πρώτο επαναστατατικό στρατόπεδο συγκροτήθηκε στη Βέρβαινα στις 25 Μαρτίου, από τον Αναγνώστη Κοντάκη με πολεμιστές από τον Άγιο Πέτρο, τα Δολιανά, καμπίσιους Τριπολιτσιώτες, και από τους επίσκοπο Βρεσθένης Θεοδώρητο και τον Π. Βαρβιτσιώτη. Εκεί σταδιακά συγκεντρώθηκαν οπλαρχηγοί και πολεμιστές από διάφορα μέρη και εκεί οργανώθηκε και η πρώτη μονάδα εφοδιασμού («φροντιστήριο» κατά τον Φωτάκο).

Στη Μάνη η εξέγερση ξέσπασε από τους Κολοκοτρώνη, Παπαφλέσσα, Νικηταρά και Κεφάλα -προτομή του Παναγιώτη Κεφάλα υπάρχει στο χωριό Άκοβο. Εκεί 2.000 Μανιάτες και Μεσσήνιοι έλαβαν τα πολεμοφόδια που είχαν σταλεί από τους Φιλικούς της Σμύρνης και είχαν φτάσει εκεί με καράβια. Στις 23 Μαρτίου απελευθερώθηκε η Καλαμάτα. Στις 24 Μαρτίου μαζεύτηκαν στα περίχωρα της Καλαμάτας γύρω στους 5.000 Έλληνες για να πάρουν την ευλογία της Εκκλησίας και την ίδια μέρα ξεσηκώθηκε η Φωκίδα.

ΤΟ ΛΑΒΑΡΟ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΛΑΥΡΑΣ

Όπως είδαμε, η επανάσταση στην Πελοπόννησο δεν κηρύχθηκε μέσα σε μία μέρα. Παρ’ ότι ο τόπος ήταν έτοιμος να εξεγερθεί, οι πρόκριτοι δίσταζαν και οι οπλαρχηγοί έπρεπε να προκαλέσουν το μένος των Οθωμανών για να ξεσηκωθούν οι πολλοί εναντίον τους. Και αυτό είναι απολύτως λογικό. Καμία επανάσταση δεν είναι δυνατόν να ξεκινήσει από μια ανακοίνωση ή από ένα μόνο μέρος, πόσω μάλλον που ως προς τον ελλαδικό χώρο τα πράγματα διέφεραν ακόμα και από χωριό σε χωριό.

Ελάχιστοι θεωρούν ιστορικό γεγονός την ύψωση του λαβάρου της Αγίας Λαύρας από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό και τον όρκο που έδωσαν εκεί οι οπλαρχηγοί. Αρκεί να αναφέρουμε ότι ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, ο οποίος κρατούσε πλήρες ημερολόγιο, δεν αναφέρει καν το γεγονός στα απομνημονεύματά του. Από τους απομνημονευματογράφους, το αναφέρει μόνο ο Κανέλλος Δεληγιάννης, ο οποίος θέλησε να συνδέσει την έναρξη της Επανάστασης με την ιδιαίτερη πατρίδα του, και ο Μιχαήλ Οικονόμου αναφέρει πολύ γενικά ότι στις 25 Μαρτίου, ημέρα που ο Αλέξανδρος Υψηλάντης θεωρούσε ιδανική για την κήρυξη της Επανάστασης, πολλοί τόποι ξεσηκώθηκαν στην Πελοπόννησο. «Ορισμένοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι ο πυρήνας του θρύλου διασώζει κάποια ιστορική αλήθεια, βασιζόμενοι σε προσωπικά αρχεία αγωνιστών και ιεραρχών του 1821, που ισχυρίζονται ότι ο Παλαιών Πατρών Γερμανός τέλεσε δοξολογία στις 17 Μαρτίου στην Αγία Λαύρα και όρκισε ορισμένους κοτζαμπάσηδες και επισκόπους του Μοριά, που βρίσκονταν εκεί για τον εορτασμό του Αγίου Αλεξίου. Στα απομνημονεύματα του Παλαιών Πατρών Γερμανού διαβάζουμε ότι «οι συσκεφθέντες αποφάσισαν να μην δώσουν αιτίαν τινά, αλλά ως πεφοβισμένοι να παραμερίσωσι εις ασφαλή μέρη» ήδη από τις 17 Μαρτίου, καθώς είχαν αντιληφθεί ότι η Επανάσταση ξεκινούσε» (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ’, σ. 82).
Οι περισσότερες αναφορές για το λάβαρο της Επανάστασης είναι πολύ μεταγενέστερες του Αγώνα: για παράδειγμα, υπάρχει σε ομιλία του Ρήγα Παλαμήδη του 1846 και του Αλέξανδρου Δεσποτόπουλου στα 1861. Ως γεγονός, όμως, είχε ήδη περάσει στη βιβλιογραφία και στα σχολικά εγχειρίδια. Το μόνο ιστορικά βέβαιον είναι ότι στις 17 Μαρτίου ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, όπως ο ίδιος αναφέρει, τέλεσε δοξολογία στην Αγία Λαύρα και όρκισε εκεί ορισμένους επαναστάτες.

Σημασία έχει ότι σήμερα γιορτάζουμε έναν γιγαντιαίο αγώνα. Είναι αδύνατον να αντιληφθούμε εμείς, οι καλά προστατευμένοι και ελεύθεροι σύγχρονοι άνθρωποι, τον πόνο, τις κακουχίες, την πείνα, το τι σημαίνει να σέρνεται κανείς μέσα σε χαράδρες και περάσματα για μερόνυχτα και να παραφυλάει. Αλλά και την «τρέλα» που αναφέρει ο Κολοκοτρώνης, ή τον στίχο από τον Θούριο του Ρήγα «καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή».

Η επανάσταση ετοιμαζόταν βήμα-βήμα, τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό της χώρας. Όσοι είχαν την πρόθεση να πάρουν τα όπλα, οι «ψυχωμένοι», συγκεντρώνονταν στα κρυφά σε σπίτια και οργανώνονταν μυστικά, κάτω από τη μύτη της οθωμανικής διοίκησης. Ο Φωτάκος αναφέρει ένα περιστατικό, κατά το οποίο, όταν έκαναν έφοδο Τούρκοι σε σπίτι όπου είχαν πληροφορίες ότι είχαν συγκεντρωθεί συνωμότες, εκείνοι προσποιήθηκαν ότι έκαναν βάφτιση και για να τους πείσουν, ξαναβάφτισαν το παιδί του οικοδεσπότη.

Αντί επιλόγου, ένα απόσπασμα από τα Απομνημονεύματα του Φωτάκου Χρυσανθόπουλου, στο οποίο αναφέρεται στην προετοιμασία της Επανάστασης στην Τριπολιτσά, για να προσπαθήσουμε να αφουγκραστούμε το τι συνέβαινε εκείνον τον Μάρτη στην πόλη που ζούμε σήμερα:
«Καθένας εργάζετο κρυφά εις το σπίτι του, διόρθωνε το τουφέκι του, επήγαινε εις τον λόγγον και έριχνε βόλια με το μονοκάλουπον και καθ’ όλα προετοιμάζετο. Οι αδελφοί της Εταιρίας συνήρχοντο εις τα σπίτια των αδελφών. Αφού εκατατάχθηκαν πολλοί, άρχισαν να γίνονται διάφορα μυστικά συμβούλια από τους αδελφούς εταιριστάς εις τα απόκεντρα μέρη, όπου τέσσερεις – πέντε ευρίσκοντο μαζί».

Γαλανιάδη Εύα