Στην Αρκαδία διοργανώνονται κάθε χρόνο πάμπολλα πανηγύρια, κυρίως τους θερινούς μήνες, όπως και σε ολόκληρη την Ελλάδα. Στη σύγχρονη εποχή, τα ανταμώματα έχουν θρησκευτικό χαρακτήρα, καθώς συνδέονται με την εορτή κάποιου αγίου, και αποτελούν πόλο έλξης για τους τουρίστες και τους επισκέπτες. Ακόμη, μπορεί να έχουν ως αφορμή τη σοδειά ενός τοπικού προϊόντος, όπως το κρασί, το σκόρδο, την πατάτα, τη σαρδέλα, τη μελιτζάνα, και τόσα άλλα γεννήματα της αρκαδικής γης. Βέβαια, δεν λείπουν και οι εμποροπανηγύρεις, που έχουν λάβει πια σύγχρονο χαρακτήρα, όπως η εμποροπανήγυρη στην Τεγέα, ένας θεσμός 130 ετών που όμως έχει ιστορία εκατοντάδων χρόνων.

Τα πανηγύρια είναι ένα ζωντανό κομμάτι της κοινωνικής ζωής κάθε τόπου, καθώς στους κόλπους τους ανταμώνουν σε αρχαίους δωρικούς χορούς -φανερά μεταλλαγμένους, ασφαλώς- οι κάτοικοι, οι ξένοι, οι επισκέπτες, οι ξεριζωμένοι που μεταφυτεύτηκαν στις μεγαλουπόλεις. Είναι η τοπική γιορτή, η συνάθροιση, το αντάμωμα, η μάζωξη, η συζήτηση, το «μαζί», η ευκαιρία να βρεθεί κανείς «στο ίδιο τραπέζι» με τους συγχωριανούς του, η ευκαιρία να μάθει ο ξένος τις τοπικές λιχουδιές και να χορέψει σε ρυθμούς άλλους, είναι μια τονωτική ένεση για την τοπική οικονομία και φυσικά η αφορμή για γλέντι και χαροκόπι.

Το σημερινό πανηγύρι είχε τα αρχαία χρόνια μια πιο πρακτική χροιά. Ο Στράβων, περιγράφοντας την πανήγυρη της Δήλου, που είχε και θρησκευτική σημασία, υπογραμμίζει τον εμπορικό της χαρακτήρα: «Η τε πανήγυρις εμπορικόν τι πράγμα εστί». Και, αν δούμε τα πράγματα από την πρακτική τους σκοπιά, αξίζει να αναφέρουμε ότι οι πανηγύρεις διοργανώνονταν σε όλες τις ιστορικές περιόδους στην Ελλάδα κατά τον Σεπτέμβριο-Οκτώβριο, κοντά στην εορτή του Αγίου Δημητρίου, και ξανά από τον Μάρτιο, κοντά στην εορτή του Αγίου Γεωργίου. Και τούτο διότι κατά τον μεν Οκτώβριο οι άνθρωποι έπρεπε να προμηθευτούν τα αναγκαία για τον χειμώνα, ενώ την άνοιξη λάμβαναν χώρα οι αλογοπανηγύρεις και το καλοκαίρι, κυρίως τον Αύγουστο, οι άνθρωποι γιόρταζαν τις νέες σοδειές.

Οι εμποροπανηγύρεις ήταν αυστηρά οργανωμένες αγορές, ετήσιου χαρακτήρα, όπου συγκεντρωνόταν πλήθος εμπορευμάτων και εμπόρων, από γειτονικές ή μακρινές περιοχές, κατά τη διάρκεια διαφόρων μηνών του έτους.

Οι εμποροπανηγύρεις συνέβαλλαν στη σύνδεση της οικονομίας πόλης και υπαίθρου, στην κυκλοφορία του νομίσματος και στην ανάπτυξη των εμπορικών συναλλαγών.

Αλλά δεν είμαστε μόνο οι Έλληνες για τα... πανηγύρια. Ο οικονομικός αυτός θεσμός απαντάται στην Αίγυπτο, στην Κίνα, στην Ιαπωνία, στην Ευρώπη, ιδιαίτερα στη Γαλλία, όπου γνώρισε μεγάλη άνθηση από τον 12ο έως τον 14ο αιώνα, καθώς και στα Βαλκάνια, όπου οι πανηγύρεις απέκτησαν κομβικό χαρακτήρα και για τον ελλαδικό χώρο. Από τον 17ο αιώνα οι κάτοικοι του ελλαδικού χώρου, θέτοντας τις βάσεις για την απίστευτα ενεργή εμπορική δραστηριότητα που ανέπτυξαν έως τον 19ο αιώνα στην Κεντρική Ευρώπη, χρησιμοποιώντας τους εμπορικούς δρόμους και τον Δούναβη δραστηριοποιούνταν σε όλες τις αγορές των Βαλκανίων και ακόμα παραπέρα (Βλ. Troian Stoianovich, «Ο κατακτητής Ορθόδοξος Βαλκάνιος Έμπορος», στο Σπύρος Ι. Ασδραχάς (επιμ.), Η οικονομική δομή των Βαλκανίων στα χέρια της οθωμανικής κυριαρχίας (15ος-19ος αι.), εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1979).

Κατά τα βυζαντινά χρόνια, το πανηγύρι ως εμπορική δραστηριότητα δεν θα μπορούσε παρά να είναι ενταγμένο στην Εκκλησία, αλλά προστατευόταν και από το Δίκαιο. Βέβαια, αξίζει να σημειωθεί ότι στην αρχή οι Πατέρες είχαν αντιδράσει στον θεσμό, καθώς προήγε τη φιλοχρηματία ενώ το αδιάκοπο γλεντοκόπι επιβάρυνε τα ήθη. Τελικώς, όμως, η Εκκλησία μόνο οφέλη είχε από αυτό, όπως και η πόλη συνολικά.

Βασικός πυλώνας του εμπορίου, το πανηγύρι ήταν συνδεδεμένο με τις θρησκευτικές εορτές και ήταν δυνατόν να στηθεί σε οποιαδήποτε πόλη εξυπηρετούσε τις ανάγκες των εμπόρων. Κατά τον Μεσαίωνα, το πανηγύρι αποτελούσε το κύτταρο της ανάπτυξης του εσωτερικού εμπορίου. Σε όλα τα σημαντικά εμπορικά κέντρα του βυζαντινού κράτους, Κωνσταντινούπολη, Αντιόχεια, Τραπεζούντα, Σμύρνη, Θεσσαλονίκη, λειτουργούσαν εμποροπανηγύρεις με μεγάλη οικονομική σημασία και εκεί συνέρρεαν οι περιπλανώμενοι έμποροι, οι οποίοι έστηναν τις δουλειές τους όπου υπήρχε ευκαιρία.

Όπως είναι φυσικό, η σημασία των εμποροπανηγύρεων και των ζωοπανηγύρεων για την επαρχία ήταν πολύ μεγαλύτερη. Σκεφτείτε ότι ζείτε σε μια μικρή επαρχιακή πόλη, ή σε ένα χωριό, που τον χειμώνα κατά κανόνα αποκόπτεται από τον έξω κόσμο. Πρέπει να είστε αυτάρκεις και να έχετε προμηθευτεί τα χρειαζούμενα -όπως να επισκευάσετε τα εργαλεία σας, να αγοράσετε υφάσματα, δέρμα για υποδήματα, κάποια βασικά μπαχαρικά και ζώα- ήδη από το καλοκαίρι από κάποιον μεμονωμένο πλανόδιο έμπορο και φυσικά και από την καθιερωμένη πανήγυρη. Η ζωή στις πόλεις και τότε σήμαινε ότι όποιος είχε τον παρά, είχε και στη διάθεσή του αγαθά όλον τον χρόνο.

Παράλληλα, οι χωρικοί στις πανηγύρεις μπορούσαν να πωλούν το πλεόνασμα που είχαν και να εισπράξουν χρήμα. Στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας του ελλαδικού χώρου, τα περισσότερα εμπορικά πανηγύρια της Πελοποννήσου, της Ηπείρου και της Θεσσαλίας γίνονταν κάθε Αύγουστο και Σεπτέμβριο.

ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΤΗΣ ΤΕΓΕΑΣ

Το κέντρο της Πελοποννήσου εδώ και 130 χρόνια υποδέχεται χιλιάδες κόσμο στην καθιερωμένη εμποροπανήγυρη υπό την αιγίδα του Τεγεατικού Συνδέσμου. Στην Παλαιά Επισκοπή Τεγέας, στην οποία συνυπάρχουν αρχαιολογικά κατάλοιπα όλων των περιόδων της ιστορίας μας, διοργανώνεται μια μεγάλη εμποροπανήγυρη, η οποία κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον των ντόπιων και των ξένων επισκεπτών κάθε χρόνο κατά την εορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου.

Η ιστορία της εμποροπανήγυρης της Τεγέας είναι μακρά. Υπάρχουν αναφορές ήδη από την περίοδο της Φραγκοκρατίας για μια εμπορική πανήγυρη μιας μορφής που διοργανωνόταν κάθε χρόνο, ενώ αναφορές υπάρχουν και σε νεότερες γραπτές πηγές, αλλά και κατά τα επαναστατικά χρόνια. Έμποροι από κάθε γωνιά της Πελοποννήσου, αλλά και από μακριά, έρχονταν εδώ για να πουλήσουν τα ζώα τους, ενδύματα, υφάσματα, μπαχαρικά, ενώ οι ντόπιοι παραγωγοί πουλούσαν τη σοδειά τους.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το άρθρο του Μ. Τρανού, στην εφημερίδα «Φωνή της Αρκαδίας» (15/8/1961), όπου παρουσιάζει δύο αναφορές στο «Χρονικόν του Μορέως». Εντυπωσιακή, ωστόσο, για εμάς είναι ακόμα μία αναφορά του, που περιγράφει τα μανιάτικα καραβάνια από τα πουλαρομούλαρα που ξεκινούσαν 10 και 20 ημέρες νωρίτερα για να φθάσουν στον χώρο της Τεγέας. 

Το «Χρονικόν του Μορέως», λοιπόν, περιλαμβάνει πληροφορίες ήδη από το 1287-1289 για τη διοργάνωση πανηγύρεως στο Νικλί, και για την καταστροφή αυτής της πόλης το 1295 πάλι με αφορμή ένα πανηγύρι, όπου Έλληνες και Φράγκοι πρώτα γλέντησαν, έφαγαν και ήπιαν μαζί και μετά ενεπλάκησαν σε σύρραξη. Στην εφημερίδα «Πελοπόννησος» (14/8/1977) ανακοινώνεται σε ανώνυμο άρθρο η έναρξη της γεωργικής έκθεσης στην εμποροπανήγυρη της Τεγέας, της οποίας η σημασία εξαίρεται για την αγροτική παραγωγή, ενώ θα έφερνε πιο κοντά τους γεωργούς στις πρακτικές και στις νέες συνθήκες της ΕΟΚ.

Οι εμποροπανηγύρεις, τα πανηγύρια, κάθε γιορτή που είναι αφορμή για αντάμωμα, στη σύγχρονη εποχή έχουν καθιερωθεί ως μέρες γλεντιού και λιγότερο ως τόπος ανταλλαγής προϊόντων. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι έχουν χάσει και τον χαρακτήρα τους. Αυτό το κύτταρο της τοπικής οικονομίας επιβιώνει και στις μεγαλουπόλεις και στα σύγχρονα αστικά κέντρα. Στην Αθήνα, για παράδειγμα, διοργανώνονται υπαίθριες αγορές με την ευκαιρία της εορτής των ενοριών σε κάθε γωνιά και γειτονιά. Και οι κάτοικοι λένε: «Θα πάμε στο πανηγύρι;».

Τίποτα δεν χάνεται στον ελλαδικό χώρο, τελικά, ίσα-ίσα που βρίσκει τον τρόπο και επιβιώνει ακόμα και στα αστικά κέντρα, όπου αγαθά βρίσκεις παντού. Έτσι. μπορούμε να πούμε ότι το πανηγύρι αποτελεί ακόμα ένα κύτταρο της εμπορικής δραστηριότητας, έναν χώρο όπου κανείς μπορεί πιο άνετα να «παζαρέψει» την τιμή, μια ευκαιρία για αναψυχή και φθηνά ψώνια. Ένας πανάρχαιος θεσμός, λοιπόν, που δίνει ζωή στις τοπικές κοινωνίες και έχει τόσα πρόσωπα όσα και η ελληνική γη.

(Στην κεντρική φωτογραφία, πανηγύρι στις Κολλίνες από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα και κάποιες σύγχρονες από το πανηγύρι της Τεγέας)

Γαλανιάδη Εύα