Η Αρχαία Γόρτυνα υπήρξε μια σημαντική αρκαδική πόλη κατά την αρχαιότητα. Σύμφωνα με τη μυθολογία την αρχαία πόλη έκτισε ο Γόρτυς, γιος του Στυμφήλου και δισέγγονος του βασιλιά Αρκάδα. Από τον ιδρυτή της πήραν το όνομά τους η πόλη και ο Λούσιος ποταμός, ο οποίος από την αρχαία Γόρτυνα μέχρι τη συμβολή του στον Αλφειό ονομάζεται Γορτύνιος ποταμός. Η αρχαία πόλη ήταν χτισμένη ακριβώς δίπλα από το Λούσιο, σε υψόμετρο που ξεκινάει από 340 μ. Η πόλη είχε ιερό του Ασκληπιείο, μεγάλα ιαματικά λουτρά - και τα δύο φημισμένα σε όλη την Πελοπόννησο - δύο ισχυρές οχυρωματικές περιβόλους (ακροπόλεις), άλλα ιερά και δημόσια κτίρια.

Η λουτροθεραπεία ήταν και εδώ άμεσα συνδεδεμένη με τη λατρεία του Ασκληπιού. Οι ακροπόλεις της χρονολογούνται από τον 4ου π.Χ. αι. και είχαν μεγάλη και ισχυρή περιτείχιση. Βρισκόντουσαν η μια κοντά στην άλλη, σε υψόμετρο που φτάνει τα 480μ., νότια του ναού του Ασκληπιού και των ιαματικών λουτρών. Η κυριότερη είχε μήκος 425 μ. περίπου και πλάτος 100-160 μ. και τρεις πύλες. Τα αρχαιολογικά ευρήματα από την περιοχή χρονολογούνται από τα Γεωμετρικά χρόνια μέχρι και τη Βυζαντινή περίοδο και καταδεικνύουν μια σημαντική πολιτιστική δραστηριότητα σε μια μεγάλη χρονική περίοδο, κύρια όμως στην Κλασική και στην Ελληνιστική εποχή.
Η σημαντικότερη περίοδος της ακμής της αρχαίας πόλης εντοπίζεται στον 4ο π.Χ. αιώνα. Επίσης οι ανασκαφές έδειξαν ότι η πόλη καταστράφηκε τον 12ο αιώνα.
Από την Γόρτυνα περνούσε ο αρχαίος δρόμος Ολυμπίας - Μεγαλοπόλεως - Μυκηνών - Ισθμού - Αθηνών που οδηγούσε στην αρχαία Ολυμπία. Από εδώ περνούσαν και οι Σπαρτιάτες αθλητές που κατευθύνοντο στην Ολυμπία για τους Ολυμπιακούς αγώνες.
Ιστορικά στοιχεία
Μέχρι σήμερα, δεν έχει καταστεί δυνατό να προσδιοριστούν οι χρονολογίες ίδρυσης, ακμής και παρακμής της Γόρτυνος. Αυτό οφείλεται αφ΄ενός στις ελάχιστες γραπτές ματυρίες και αναφορές της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, αλλά και στα λιγοστά αρχαιλογικά ευρήματα των ανασκαφών.
Ως εκ τούτου οι απόψεις των ερευνητών πάνω στο θέμα αυτό διίστανται. Πάντως τα υπάρχοντα στοιχεία δείχνουν ότι πρόκειται για αρχαιότατη πόλη με μακραίωνη και σημαντική πορεία στην αρχαιότητα. Η ίδρυση της θα πρέπει να αναζητηθεί σε ένα μεγάλο χρονικό φάσμα εκτεινόμενο από την Υστεροελλαδική Εποχή (1600-1100 π.Χ.), οπότε ήκμασε ο Μυκηναικός Πολιτισμός, μέχρι και τους Γεωμετρικούς Χρόνους (11ος-8ος αι. π.Χ.). Η ακμή της, τοποθετείται στην Αρχαική Περίοδο (8ος-αρχές 5ου αι. π.Χ.), στην Κλασική Εποχή (478-323 π.Χ.), μέχρι και στην Ελληνιστική Εποχή (323 π.Χ. - 30 μ.Χ.).
Η ιστορική εξέλιξη της πόλης, είναι συνυφασμένη με την ιστορία της ευρύτερης περιοχής η οποία περιλαμβάνει κρίσιμες φάσεις και ανακατατάξεις όπως η συμμετοχή των αρχαίων Αρκαδικών πόλεων της περιοχής της σημερινής Γορτυνίας στον Τρωικό Πόλεμο, η εξάπλωση των Δωριαίων στην Πελοπόννησο (11ος-10ος αι. π.Χ.), ο πρώτος και δεύτερος αποικισμός (11ος-8ος & 8ος-6ος αι. π.Χ.) που υποχρέωσε τους Αρκάδες να μεταναστεύσουν σε μακρινές περιοχές, η ίδρυση της Μεγαλόπολης (368 π.Χ.), η Ρωμαική κατάκτηση και τέλος τα γεγονότα της βυζαντινής περιόδου.
Σύμφωνα με αρκετούς ερευνητές πάντως, η Γόρτυς ιδρύθηκε στο δεύτερο ήμισυ της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. Αυτό μάλιστα προκύπτει από το συσχετισμό της με την αρχαία Γόρτυνα της Κρήτης που βρίσκεται νοτιοδυτικά της πόλης του Ηρακλείου, στην πεδιάδα της Μεσαράς. Η πόλη αυτή φέρεται ότι ιδρύθηκε από κατοίκους της πρώτης σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες. Ο Όμηρος (8ος αι. π.Χ.) αναφέρει ότι η Γόρτυνα της Κρήτης ήταν μια περιτειχισμένη πόλη, (”…Γόρτυνα τε τειχιόεσσαν …”, Ιλιάδα Β 646), ενώ αργότερα ο Πλάτων (428/7-347 π.Χ.) αναφέρει ότι η Γόρτυνα της Κρήτης είναι αποικία της Πελοποννησιακής (Νόμοι 708α) :
“…εκ Γόρτυνος γάρ τυγχάνει απωκηκός ταύτης της Πελοποννησιακής…” Στο γεγονός αυτό, συναινούν και τα σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα της Γόρτυνος Κρήτης, ειδικότερα λείψανα αρχαίων τειχών, τα οποία χρονολογήθηκαν στις αρχές της πρώτης χιλιετίας. Μεγάλη ακμή γνώρισε η αρχαία Γόρτυς στην Κλασική και στην Ελληνιστική περίοδο. Ο ναός του Ασκληπιού ήταν περίλαμπρος και φημισμένος, όπως και τα ιαματικά λουτρά. Σημαντική πηγή πληροφοριών για την αρχαία πόλη, αποτελεί η περιγραφή του περιηγητή Παυσανία που την επισκέφθηκε περίπου το 174 μ. Χ., την οποία και κατέγραψε στα “Αρκαδικά”. Ο Παυσανίας βρήκε τότε την πόλη σαν παρηκμασμένη κώμη. Ο αρχαίος περιηγητής αναφέρει ότι στην πόλη υπήρχε ναός του Ασκληπιού που τον στόλιζαν λατρευτικά αγάλματα του Ασκληπιού και της Υγείας, κατασκευασμένα από πεντελικό μάρμαρο, έργα του Παριανού γλύπτη Σκόπα. Αναφέρει επίσης ότι όταν κατέβηκε ο Μέγας Αλέξανδρος (356-323 π.Χ.) στην Πελοπόννησο, πέρασε από την Γόρτυνα για να προσκυνήσει, αφιερώνοντας την πανοπλία και το δόρυ του στο ναό. Μάλιστα επί των ημερών του σωζόταν ο θώρακας και η αιχμή του δόρατος.
Γενικά, οι μαρτυρίες και η αρχαιολογική έρευνα συναινούν ότι στα χρόνια της ακμής της, η αρχαία Γόρτυς θα πρέπει να ήταν μια ιδιαίτερη σημαντική και ζωντανή πόλη, με έντονη συμμετοχή στα αρκαδικά πράγματα. Το 368 π.Χ., έτος ίδρυσης της Μεγάλης Πόλεως, αποτέλεσε κρίσιμη καμπή για την ιστορική πορεία της Γόρτυνος, αφού όπως και οι γειτονικές πόλεις, αναγκάστηκε και αυτή να συνοικιστεί μαζί της, χάνοντας την αυτοτέλειά της και ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού της. Έτσι, όταν την επισκέφθηκε ο Παυσανίας, ήταν πλέον παρηκμασμένη κώμη και ανήκε στη Μεγαλόπολη. Πάντως έστω και σε παρακμή, η πόλη εξακολουθούσε να ζει όλο αυτό το διάστημα, δηλαδή επί 540 έτη (368 π.χ. - 176 μ.Χ.). Στηριζόμενοι στη διαπίστωση αυτή πολλοί ερευνητές θεωρούν ότι η πόλη θα πρέπει τελικά να εγκαταλίφθηκε και να ερήμωσε μέσα στα πρώτα Βυζαντινά χρόνια, αφού κρίνεται απίθανο να εγκαταλείφθηκε αμέσως μετά τον Παυσανία. Αλλά η πληρέστερη γνώση της ιστορίας και του πολιτισμού που ανέπτυξε η αρχαία πόλη εναπόκειται στις ανασκαφές και στην επιστημονική έρευνα του μέλλοντος…(www.arcadia.gr)

Πηγή: Ιστοσελίδα Δήμου Γόρτυνος