Η σημασία των αποτυπώσεων για την προστασία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής είναι κάτι παραπάνω από προφανής, αφού αποτελούν το "γενετικό κώδικα" των κτηρίων.

Πέραν όμως αυτού, προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες όπως στην περίπτωση του Προδρόμου των Λαγκαδίων και του Αϊ Γιώργη της Στεμνίτσας, όπου ταυτοποιήθηκε η κατασκευή τους από την κομπανία του σπουδαίου Λαγκαδινού αρχιτέκτονα Αντώνη Ρηγόπουλου!

Τα Λαγκάδια αναδείχτηκαν μάνα μαστοροσύνης βαθμιαία στη διάρκεια του 18ου αιώνα. Έκτοτε ανέδειξαν μαστόρους και εμπνευσμένους λαϊκούς αρχιτέκτονες. Θα προσπαθήσουμε να αποδειχτεί ότι τέτοιοι δημιουργικοί Λαγκαδινοί πρωτομαστόροι υπήρξαν οι νεωτεριστές οικοδόμοι όχι μόνο του ναού του Προδρόμου στα Λαγκάδια, αλλά και του κατά δύο έτη νεώτερου ναού του Αγιώργη της Στεμνίτσας. Ονομάζω δε τους δύο αυτούς ναούς αδελφούς, όχι μόνο γιατί φαίνεται ότι έμοιαζαν πολύ σαν γιοι του ίδιου πατέρα, αλλά και γιατί ξεχώριζαν από άλλες εκκλησίες της εποχής, ή δε μελέτη τους προέκυψε από αλληλοσυμπλήρωση στοιχείων τους.

•  Του αρχικού ναού του Προδρόμου στα Λαγκάδια, που οικοδομήθηκε βάσει επιγραφής στα 1808, γνωρίζουμε τα ονόματα των δύο σημαντικών πρωτομαστόρων του. Διασώθηκαν σε μια ξαναεντοιχισμένη επιγραφή στη δυτική όψη του σημερινού ναού. Αυτή έχει ως εξής:

Ο πατέρας και σχεδιαστής του έργου ήταν ο μαστρ’ Αντώνης Ρηγόπουλος. Το εννοούν οι δύο όροι της επιγραφής «επιστασία» και «πρωτομαΐστωρ». Άλλωστε σ’ αυτόν αποδίδεται και η κατασκευή του τζαμιού Αγά Πασά στο Ναύπλιο. Και οι δύο παραπάνω εκκλησίες, καθώς και μια τρίτη, οι Ταξιάρχες, επίσης στα Λαγκάδια, χτίστηκαν με άδεια του Βελή Πασά, τότε Μόρα Βαλεσί (1807-1812). Ο Αγιώργης χτίστηκε στα 1810, ο δε Πρόδρομος όπως και οι Ταξιάρχες το 1808. Ας σημειωθεί ότι για όλες αυτές τις αδειοδοτήσεις επί Τουρκοκρατίας υπάρχει η λαϊκή παράδοση που υποστηρίζει ότι ίσχυαν για 40 μέρες. Ο περιορισμός αυτός ίσχυε ενίοτε, αλλά γνωρίζουμε και περιπτώσεις μεγαλύτερης διάρκειας.

•  Θα αρχίσουμε τη διαπραγμάτευση του θέματος με την περιγραφή της εκκλησίας του Αγιώργη, παρ’ότι είναι νεώτερη, χτισμένη το 1810. Αυτό γιατί η εκκλησία της Στεμνίτσας μας προσφέρει πολύ περισσότερες πληροφορίες από τον αδελφό ναό στα Λαγκάδια. Πληροφορίες χρήσιμες για διαλεύκανση προβλημάτων και της αρχικής εκκλησίας του Προδρόμου στα Λαγκάδια.

•  Οι σωζόμενες ομοιότητες αρχίζουν από τις κατόψεις των δύο εκκλησιών Προδρόμου Λαγκαδίων και Αγιώργη Στεμνίτσας. Πρόκειται για τρίκλιτες βασιλικές, αρχικά άτρουλλες. Οι δε διπλές κόγχες στην πρόθεση και στο διακονικό τους μαρτυρούν ότι λειτουργούσαν και ως τρισυπόστατες.

•  Προχωρούμε στην περιγραφή του Αγιώργη Στεμνίτσας. Και εδώ οι Στεμιτσιώτες πιστεύουν ότι η εκκλησία τους χτίστηκε σε 40 μέρες. Ωστόσο στον βόρειο τοίχο του Αγιώργη υπάρχει η εξής ευκρινής επιγραφή, η οποία ανασκευάζει την παράδοση:

ώστε κατασκευάστηκε σύμφωνα με αυτή την επιγραφή σε 75 μέρες. Όμως περιμένετε, θα δούμε και δεύτερη επιγραφή η οποία αποκαλύπτει μεγαλύτερη διάρκεια.

•  Η δεύτερη αυτή επιγραφή υπάρχει στην κύρια προς νότο είσοδο του Αγιώργη.

Ακριβέστερα στο ημικυκλικό τύμπανο πάνω από το υπέρθυρο της θύρας εντός ορθογωνίου μαρμάρινου πλαισίου. Πρόκειται για την κυρίως κτητορική επιγραφή.

•  Μέσα στο πλαίσιο σμιλεύτηκαν οι Άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος, και πάνω απ’ αυτό σκαλίστηκαν μεταξύ λιθανάγλυφων κοσμημάτων οι Άγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ.

•  Το αναφέρουμε αυτό ιδιαίτερα για να επισύρουμε την προσοχή σας στον τρόπο πως συντομογραφείται το Γ, όταν έπεται ενός Α:

Στην κορυφή του πλήρως σκαλισμένου Α χαράσσεται προς τα δεξιά μια εμφανής οριζόντια κεραία: Έτσι αντικαθίσταται το ΑΓ. Η παρατήρηση αυτή θα μας φανεί χρήσιμο σε λίγο.

•  Συνεχίζουμε στην ίδια κτητορική επιγραφή, στην αρχή της οποίας επαναλαμβάνεται η ημέρα έναρξης του έργου, ήτοι η 17η Αυγούστου:

•  Ακολουθεί ο τέταρτος και τελευταίος στίχος. Σκαλίστηκε εκτός του παραπάνω πλαισίου, στον κάτω απ’ αυτό οριζόντιο επιμήκη κοσμήτη του θυρώματος. Πλούσιος σε αποκαλυπτικές πληροφορίες, που ιχνηλατήθηκαν με πολλές δυσκολίες, γιατί η επιγραφή είναι πολύ φθαρμένη και με πολλά κενά. Ιχνηλατήθηκαν δε σποραδικά στο διάστημα των τελευταίων 31 ετών και ερμηνεύτηκαν σε συνδυασμό με την εμπειρία μας, που αποκτήσαμε από την μελέτη του ναού Προδρόμου στα Λαγκάδια. Παρουσιάζουμε πρωθύστερα το πέρας της επιγραφής τεσσάρων σαφών λέξεων για να δείξουμε ότι το χτίσιμο του Αγιώργη ξεπέρασε και τις 75 μέρες και έχει ως εξής:

ΕΤΕΛΙΩΘΗ ΔΕ ΝΟ[ΕΜΒ]ΡΙΟΥ ΙΑ΄ [= 11]

Ώστε η κατασκευή της εκκλησίας του Αγιώργη πράγματι ξεκίνησε 17 Αυγούστου, όμως τελείωσε 11 Νοεμβρίου 1810, δηλαδή μετά 87 ημέρες.

•  Επανερχόμαστε στην αποκρυπτογράφηση του 4ου στίχου της επιγραφής τώρα από την αρχή του. Όπως είπαμε έχει πολύ φθαρεί κατά τόπους. Ωστόσο συνθέτοντας τα τρίμματά της φτάσαμε σε αρκετά ικανοποιητικό αποτέλεσμα.

Προηγείται το σημείο του σταυρού που προσδίδει στο στίχο αυτοτέλεια. Προκύπτει με βεβαιότητα ότι αυτός ο στίχος αναφέρεται στους κτίστες του ναού. Εν αρχή διαβάζουμε συμπληρώνοντας ό,τι είναι ευνόητο  Η ΚΤΙCΙC ΤΟΥ ΘΕ[ΙΟΥ ΝΑΟΥ]… ακολουθεί σβησμένο μέρος της επιγραφής. Μετά διακρίνεται ένα καθαρό ΥΠΟ και αμέσως ακολουθεί η αμυδρή αρχή μιας κρίσιμης λέξης ΛΑΚΑ. (Ατύχησε η φωτογράφισή της). Καθώς δε η διαμόρφωση του πρώτου της Α αποδίδει τη συντομογραφία ΑΓ, το ΛΑΚΑ διαβάζεται ως ΛΑΓΚΑ. Ώστε εύλογα σε συνδυασμό με το προηγούμενο ΥΠΟ συμπεραίνουμε ότι η κολοβή εδώ επιγραφή εννοεί «ΥΠΟ ΛΑΓΚΑ[ΔΙΝΩΝ]». Αμφιβολία δεν υπάρχει καθώς η συνέχεια της επιγραφής τεκμηριώνει το συμπέρασμα. Συμπέρασμα που αφήνει εκτός αμφιβολίας και για το ποια είναι η ταυτότητα και η ιδιότητα των εν συνεχεία ονομαζόμενων προσώπων.

•  Κατ’ αρχήν ακολουθεί σβησμένο τμήμα και ένα μοναχικό (μάλλον τελικό) Ν.

Έπονται δύο ευανάγνωστα και γνώριμα ονόματα «ΑΝΤΟΝΙΟC» και «EYςΑΘΙΟS». Πρόκειται σίγουρα για τα ονόματα των πρωτομαστόρων. Και δεχόμαστε ως ορθή την μόλις αναφερθείσα συμπλήρωση στην επιγραφή «υπό Λαγκαδινών», τότε βρισκόμαστε προφανώς εμπρός σε μία έκπληξη: δηλαδή αναγνωρίζουμε τον επιστατούντα πρωτομάστορα του ναού του Προδρόμου στα Λαγκάδια Αντώνιο Ρηγόπουλο και τον πρωτομάστορα οικοδόμο και αρχιλιθοξόο Ευστάθιο Θεοδώρου.

•  Μετά ακολουθεί ένα κενό. Μας είναι άγνωστο αν είναι αρχικό ή μάλλον σβησμένο μέρος της επιγραφής. Η δε εν συνεχεία επιγραφή, σχετίζεται άμεσα με τους δύο προηγηθέντες τους έχοντες το προβάδισμα:

Απαντάμε την κατάληξη-ΟΔΙΑ προφανώς της λέξης [ΣΥΝ] ΟΔΙΑ. Εννοεί το οικοδομικό τους συνεργείο, το μπουλούκι τους. Και συνεχίζεται με τη συμπληρωματική έκφραση για την αριθμητική τους συγκρότηση ΑΥΤΩΝ ΟΝΤΕΣ ΤΟΝ ΑΡΙΘΜΟ ΑΝΘΡΩΠΟΙ. Έπονται μερικά αποκομμένα ψηφία εκ των οποίων ένα Ε και ένα CI, που ίσως ανήκουν στο αριθμητικό Ε[ΙΚΟ;]CI. Και ακολουθεί το τέλος της επιγραφής με το αναφερθέν πριν ΕΤΕΛΙΟΘΗ ΔΕ ΝΟ[ΕΜΒ]ΡΙΟΥ ΙΑ΄.

•  Συγκεφαλαιώνοντας τα περί του κειμένου της τελευταίας σειράς της παραπάνω πολύτιμης επιγραφής προτείνω μια προσωρινή μερική συμπλήρωσή της. Με παχέα ψηφία γράφονται τα βέβαια γράμματα, ενώ εντός αγκυλών αναγράφεται η προτεινόμενη συμπλήρωση με βάση και τα μετρημένα κενά:

•  Αλλά οι δύο εκκλησίες, ο Αγιώργης και ο Πρόδρομος, είχαν αρχικά μια μοναδική συγγένεια, όπως μπορεί να υποστηριχτεί. Οι δύο ναοί στην πρώτη τους οικοδομική φάση είχαν πολύ περισσότερες ομοιότητες από ό,τι δείχνει η σημερινή τους διαμόρφωση. Στην πρώτη εκείνη φάση δεν είχαν τρούλλο. Αυτό τεκμηριώνεται στη Στεμνίτσα. Υποθέτω ότι τότε όχι μόνο είχαν πολλές ομοιότητες, αλλά και ιδιαιτερότητες που δεν απαντούν σε κανένα άλλο ναό εκείνης της εποχής, απ’ ότι γνωρίζουμε. Στον Αγιώργη Στεμνίτσας πιστεύω ότι ιχνηλατείται το αρχικό σχέδιο των δύο ναών του κοινού λαϊκού αρχιτέκτονα.

•  Συγκεκριμένα στην δυτική όψη του Αγιώργη ξεχωρίζει ότι το μεσαίο τμήμα του τοίχου πλάτους 3,91 μ. ανήκει στην πρώτη φάση.

Συγκεκριμένα ξεχωρίζει με σαφήνεια από το μεταγενέστερο σημερινό υπάρχον κτίσιμο. Γιατί το αρχικό χτίσιμο με τα τότε γωνιακά του αγκωνάρια καταλαμβάνει το κεντρικό τμήμα του όλου τοίχου και δείχνει ότι τότε ξεκάθαρα ήταν υπερυψωμένο σε σύγκριση με τους εκατέρωθεν χαμηλότερους τότε σύγχρονούς του τοίχους. Σώζεται μάλιστα εντοιχισμένο και το γείσο της αρχικής δίρριχτης στέγης, ακριβώς κάτω από την ενιαία σημερινή. Αντίστοιχο στοιχείο έχει διατηρηθεί και στη σημερινή ανατολική όψη, ενσωματωμένο κάτω από την κορυφή της δίρριχτης στέγης, πλάτους όμως μικρότερου, ήτοι 3,61 μ.

•  Είχα λοιπόν παρασυρθεί αρχικά από τη μερική αυτή φωτογράφηση να πιστέψω ότι ο Αγιώργης στην πρώτη του οικοδομική φάση ήταν τρίκλιτη βασιλική με υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος.

•  Την λανθασμένη αυτή υπόθεση ανέτρεψε η αποκαλυπτική αποτύπωση των συναδέλφων Χρυσάνθης-Άννας Βελουδάκη, Ελένης-Όλγας Δεληγιάννη, Φώτη Κόνδη, Χρυσοβαλάντου-Ειρήνης Καραγεώργη και Νίκου Ξάνθου (εικ. 18).

Εδώ το υπερυψωμένο κεντρικό τμήμα εμφανίζεται πολύ στενότερο από τα εκατέρωθεν ακραία, όθεν εάν επρόκειτο ο Αγιώργης να ήταν μια τρίκλιτη βασιλική δεν μπορούσε το μεσαίο κλίτος να ήταν στενότερο των πλαγίων! Στην αποτύπωση της δυτικής όψης εμφανίζεται και ένα νέο στοιχείο: Από τα κάτω άκρα εκατέρωθεν του υπερυψωμένου τμήματος εμφανίζονται οριζόντιοι κοσμήτες εξικνούμενοι έως τις γωνίες του ναού. Οι κοσμήτες αυτοί – υποστηρίζω – ομού με το ενιαίας και ξεχωριστής δομής κτίσιμο, τόσο του υπερυψωμένου κεντρικού τμήματος, όσο και του κάτωθεν έως το έδαφος ενιαίου τοίχου ανήκουν στην αρχική εκκλησία του 1810. Σημειωτέον ότι το εκεί προ της εισόδου δίστηλο πρόπυλο είναι νεωτέρων χρόνων αφού στεγάζεται με οριζόντια στέγη από οπλισμένο σκυρόδεμα.

•  Οι δε κοσμήτες αυτοί προσθέτω, συμπληρώνοντας την πρότασή μου, κατασκευάστηκαν ως γείσα δύο εκεί εκατέρωθεν γωνιαίων τριγωνικών τοπικών στεγών, μερών βέβαια της ενιαίας δίρριχτης στέγης του ναού. Η ίδια λύση προτείνεται και για την ανατολική όψη, αφού και εκεί υπάρχει αντίστοιχο κεντρικό ενσωματωμένο τμήμα του αρχικού τοίχου. Όμως εδώ πρέπει να θεωρήσουμε ότι τότε η κεντρική αψίδα ήταν χαμηλότερη (από την υπάρχουσα), ώστε η στέγη της αψίδας να ακουμπάει σε τοίχο.

Δεν αγνοώ πάντως ότι λύθηκαν όλα τα προβλήματα της προτεινόμενης αναπαράστασης: Όπως πώς άραγε υποστηρίζονταν τα πλάγια τοιχώματα (προς βορράν και νότον) των υπερυψωμένων κεντρικών τοίχων στη δυτική και ανατολική όψη; Μπορεί να προταθεί κάποια τοξωτή υποδομή, όπως θα δούμε στον Πρόδρομο Λαγκαδίων. Προβληματίζει πάλι το ασύμβατο της θέσης αυτών των πλάγιων τοιχωμάτων από κοινού με το πλάτος των κεντρικών υπερυψωμένων τοίχων, ασύμβατο προς τη διάσταση του ευρύτερού τους κεντρικού κλίτους, που πρέπει να είναι της αρχικής κατασκευής αφού αντιστοιχεί στην κεντρική αψίδα του ιερού. Ομολογώ λοιπόν ότι η λύση αυτή που εν τέλει προτείνω δεν είναι αναντίρρητη και ευχαρίστως θα άκουγε κανείς ανασκευαστικές ή και όλως διαφορετικές απόψεις. Ωστόσο το όλο εγχείρημα, επιδεχόμενο οποιαδήποτε λύση, θεωρώ ότι συνιστά μια σπάνια περίπτωση νεωτερικότητας αυτήν την εποχή, που αναδεικνύει το ταλέντο του Αντωνίου Ρηγόπουλου ως δημιουργικού λαϊκού αρχιτέκτονα. Και πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο ότι ακριβώς όμοιος ήταν και ο αρχικός ναός του Προδρόμου Λαγκαδίων, έργο Ρηγόπουλου, που έγινε το ζηλευτό πρότυπο για τους Στεμιτσιώτες να χτίσουν τον Αγιώργη τους.

•  Ο σημερινός ναός του Αγίου Γεωργίου Στεμνίτσας σύμφωνα με αξιόπιστο μελετητή μετασκευάστηκε σε τρουλλαία βασιλική στην πρωταρχή της δεύτερης δεκαετίας του περασμένου αιώνα. Αυτό επιβεβαιώνεται από την επιγραφή την σκαλισμένη στην αετωματική απόληξη του νοτίου βραχίονα που κρατεί τον τρούλλο.

•  Και τώρα περί του πρεσβυτέρου αδελφού ναού του Προδρόμου στα Λαγκάδια. Υποχρεωτικά θα είμαι σύντομος, έτσι δεν θα αναφερθούμε σε εκτενή περιγραφή της υπάρχουσας εκκλησίας.

•  Επαναλαμβάνω ότι η αρχική εκκλησία του Προδρόμου στα Λαγκάδια του έτους 1808, σήμερα όμως αναδιαμορφωμένη από τυπική βασιλική σε τρουλλαία μετά κωδωνοστασίου, υπήρξε το ζηλευτό πρότυπο για τους Στεμιτσιώτες, όταν θέλησαν να χτίσουν την δική τους εκκλησία. Κάλεσαν δε τους ίδιους πρωτομαστόρους Αντώνιο και Ευστάθιο να την οικοδομήσουν.

•  Χάρη στην αποκαλυπτική αποτύπωση των συναδέλφων Βελουδάκη, Δεληγιάννη, Κόνδη, Καραγεώργη, Ξάνθου γνωρίζουμε τώρα τι απόμεινε από την αρχική εκκλησία, τι ανήκει στη σημερινή.

Ο αρχικός ναός του Προδρόμου καταστράφηκε στα 1825-1827. Ο σημερινός έχει διατηρήσει λίγα στοιχεία: Ο τύπος της αρχικής κάτοψης έχει διατηρηθεί, έστω παρά την επιμήκυνσή της κατά τι προς δυσμάς. Και οι δύο εκκλησίες, ο Πρόδρομος στα Λαγκάδια και ο Αγιώργης της Στεμνίτσας ήταν του ίδιου τύπου: δηλαδή όπως είπαμε βασιλικές τρίκλιτες τρισυπόστατες. Το κτίσιμο και των δύο με σχεδόν ισόδομο σύστημα δείχνει παρουσία του ίδιου οικοδομικού συνεργείου.

•  Παρόμοιος πλούσιος διάκοσμος λιθανάγλυφων παρουσιάζεται και στις δύο εκκλησίες. Και οι δύο εκκλησίες, υπενθυμίζουμε, σχεδιάστηκαν και χτίστηκαν από τους ίδιους αρχιτέκτονες.

•  Στη δυτική όψη του σημερινού ναού του Προδρόμου κτισμένου πριν το 1840 οι ηλικιωμένοι κατασκευαστές του προφανώς έχοντας γνώση του παλαιού υπερυψωμένου κεντρικού τοίχου, που έβλεπαν μόλις πριν από 15 ή λιγότερα χρόνια, επανέλαβαν την ασυνήθιστη για την εποχή αντίστοιχη παρόμοια υπερύψωση και μαζί τις εκατέρωθεν τοπικές τριγωνικές στέγες. Τα πλάγια τοιχώματα αυτής της υπερύψωσης στηρίζονται σε τόξα.

•  Τέλος σημαντικό αποδεικτικό στοιχείο είναι ένα επί τόπου διατηρούμενο κατάλοιπο του αρχικού ναού του Προδρόμου του 1808 στα Λαγκάδια. Στην ανατολική όψη της εκκλησίας, κάτω από την κορυφή της δίρριχτης στέγης της σώζεται ενσωματωμένο το υπερυψωμένο κεντρικό τμήμα του αρχικού ανατολικού τοίχου.

•  Οικοδομήθηκε από λευκάζοντα πωρόλιθο έντονα διαφορετικό από τον γκρίζο ασβεστόλιθο του σημερινού ναού, που το περιβάλλει.

Η ιδιόμορφη αυτή χτυπητή στο μάτι παρουσία είχε ελκύσει εξ αρχής την προσοχή μας, διερωτώμενοι για τη σημασία αυτού του ξέχωρα χτισμένου τοίχου. Και μόνο κατ’ αρχήν η αντιστοιχία του με τα διατηρούμενα κεντρικά υπερυψωμένα κατάλοιπα στις δύο στενές πλευρές του Αγιώργη στη Στεμνίτσα και εν συνεχεία σε συνδυασμό με τους διατηρηθέντες εκεί κοσμήτες, μας οδήγησε εν τέλει στην παραπάνω πρόταση αναπαράστασης. Αυτή δε ακριβώς η προσπάθεια ερμηνείας υπήρξε και η αφετηρία συγκριτικής μελέτης των δύο αυτών αδελφών μνημείων. Ώστε υποστηρίζουμε ότι ο Πρόδρομος στα Λαγκάδια όχι μόνο είχε την ίδια μορφή με τον Αγιώργη της Στεμνίτσας, αλλά υπήρξε και το πρότυπό τους.

Γραμμένο από Αργύρη Πετρονώτη από το anthitispetras.gr