Η συνεισφορά και ο ρόλος  της Εκκλησίας κατά τη διάρκεια της παλιγγενεσίας , αποτέλεσε και εξακολουθεί εδώ και πολλά χρόνια, σημείο συζήτησης και προστριβών από πολλούς λογίους και ιστορικούς των μεταγενέστερων από την απελευθέρωση ετών. Και αυτό γιατί , η επίσημη Εκκλησία, σε πολλά υπόδουλα μέρη της σκλαβωμένης Ελλάδας, συνέχιζε να απολαμβάνει επίσημα προνόμια, σε αντίθεση με τον απλό λαό.

Η παραπάνω θέση δε μπορεί ποτέ και σε καμία περίπτωση να υποδαυλίσει και να εκμηδενίσει την προσφορά σε αίμα του απλού κλήρου , που συμπαρατάχθηκε και πρόσφερε αφειδώς τις υπηρεσίες του , στους αγώνες της Φυλής (π.χ. ο Διονύσιος ο επονομαζόμενος Σκυλόσοφος,  ο-εξίσου φιλόδοξος και αμφιλεγόμενος-  Παπαφλέσσας , ο φέρων το ράσο του κληρικού Αθανάσιος Διάκος).

Εξάλλου κατά τη γνώμη του γράφοντος, ο θάνατος για την Πατρίδα «καθαγιάζει» τον θανόντα , ασχέτως του προτέρου βίου του.
Μια τέτοια περίπτωση πολυσχιδούς προσωπικότητας, αποτελεί ο εκ Δημητσάνας, καταγόμενος Εθνομάρτυρας Γρηγόριος Ε΄.
Ο Γεώργιος Αγγελόπουλος , κατά την ιστορία Γρηγόριος Ε΄ , είναι και αυτός γέννημα της Γορτυνιακής Δημητσάνας. Μιας γης που τροφοδότησε την επανάσταση  όχι μόνο με το μπαρούτι της αλλά και με τα παιδιά της . Παιδιά  φωτισμένα , ποτισμένα από αγάπη για την Πατρίδα , γενναίοι άντρες και ανάμεσα  τους ήρωες , οπλαρχηγοί , κληρικοί και λαμπροί δάσκαλοι.

Τα παιδικά χρόνια
Ο Γρηγόριος Ε΄ γεννήθηκε στη Δημητσάνα  το 1745 από πάμπτωχους γονείς. Ο πατέρας του Ιωάννης Αγγελόπουλος ήταν βοσκός. Ο  μικρός Γιώργος , από παιδί βοηθούσε τον πατέρα του, στη βοσκή . Αδύνατο , ψηλό , με δυο τεράστια γαλάζια εκφραστικά μάτια  που φώτιζαν όλο του το πρόσωπο. Ήταν πολύ έξυπνος και η αγάπη του για τα γράμματα  φάνηκε από πολύ νωρίς . έτσι οι γονείς του , παρά την φτώχια τους,  αποφάσισαν να τον μορφώσουν στέλνονταν τον στη Μονή Φιλοσόφου, που λειτουργούσε τότε στη Δημητσάνα.

Ιερατικές σπουδές
Η άσβηστη δίψα του για μάθηση τον έφερε αργότερα στην Αθήνα όπου συνέχισε τις σπουδές του , στη σχολή όπου δίδασκε   ο Μιχαήλ Βόδας. Το 1767 έφυγε για τη Σμύρνη για να συνεχίσει τις σπουδές του στην Ευαγγελική Σχολή. Ζούσε φτωχικά με το θείο του Μελέτιο , καντηλανάφτη στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου . Ο πόθος του  για τη μάθηση  τον οδήγησε στη μεγάλη σχολή της Πάτμου, η οποία βρισκόταν σε μεγάλη ακμή. Εκεί πήρε τη μεγάλη απόφαση να εγκαταλείψει τα εγκόσμια και να αρχίσει την κληρική διαδρομή. Έγινε καλόγερος με το όνομα Γρηγόριος και είχε τη φιλοδοξία να ακολουθήσει τα χνάρια των φωτισμένων δασκάλων του γένους. Η δίψα του για μελέτη αλλά και το ήθος του έγιναν γνωστά και πέρα από τα όρια της Πάτμου και έτσι ο μητροπολίτης Σμύρνης Προκόπιος , τον προσκάλεσε κοντά του και τον χειροτόνησε διάκο και κατόπιν αρχιδιάκο . Στη Σμύρνη προσκάλεσε και την οικογένεια του για να ζήσουν μαζί φροντίζοντας και για την αποκατάσταση των αδερφών του.
Στη θέση αυτή ο Γρηγόριος επέδειξε το διοικητικό του ταλέντο , την επιμονή και γενικά την ικανότητα του να χειρίζεται με επιτυχία πρόσωπα και καταστάσεις. Λόγω της σημασίας που είχε αποδώσει στην παιδεία και στην ανάγκη να μορφωθούν  οι σκλαβωμένοι έλληνες , έστειλε στη σχολή της Δημητσάνας , 1.500  γρόσια  προκειμένου να χτιστούν δωμάτια που θα φιλοξενούν τους άστεγους σπουδαστές.

Ανεβαίνει τα σκαλιά του κλήρου.
Όταν το 1785 πέθανε ο πατριάρχης Γαβριήλ , τη θέση ανέλαβε ο Προκόπιος και στη θέση του τελευταίου ο Γρηγόριος , που λίγα χρόνια μετά  , κερδίζοντας την εμπιστοσύνη του σουλτάνου έγινε πατριάρχης.
Μια από τις πρώτες μέριμνες του νέου πατριάρχη, το 1797, ήταν να φροντίσει ώστε να δοθεί άδεια από τις σουλτανικές αρχές , για να χτιστούν ορθόδοξες εκκλησίες, διότι αυτές που υπήρχαν εκείνη την περίοδο στην Πόλη , ήταν παραμελημένες και οι γενίτσαροι στάβλιζαν μέσα σε αυτές τα άλογα τους. Αυτός και ήταν ο λόγος κατά τον οποίο σύμφωνα με τον ιστορικό Φιλήμονα που οι χριστιανοί στένευαν και μίκραιναν τις πόρτες , για να μη χωρούν να περνάνε τα άλογα των τούρκων.
Ο Γρηγόριος μετά από συνομιλίες με τοπικούς πασάδες και παραχωρώντας  τους μεγάλα ποσά , κατάφερε να αποσπάσει άδεια για την επισκευή των κατεστραμμένων ναών,. Ο ίδιος μάλιστα κατά τη διάρκεια των έργων κουβαλούσε νερό και λάσπη και δούλευε ως απλός μάστορας μαζί με το πλήθος των λαικών ανθρώπων.
Είναι κατανοητό λοιπόν πόσο σημαντικό ήταν για την εποχή  η επαναλειτουργία των εκκλησιών αφού συνδεόταν με  την εθνική παλινόρθωση.
Είναι ακόμα  σπουδαίο το έργο του  πατριάρχη στην προώθηση των φιλομαθών νέων στην ευαγγελική σχολή και η προστασία που του παρείχε  κοντά του. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελούσε και ο Παλαιών Πατρών Γερμανός . έτσι αποφάσισε την ίδρυση του πατριαρχικού τυπογραφείου και την ενδυνάμωσε τη μεγάλη του γένους σχολή καθώς και των σχολών της Πάτμου , των Ιωαννίνων  και της Δημητσάνας.

Εξορία στο Άγιο όρος
Όταν συνελήφθη ο Ρήγας στην Τεργέστη το 1797 ο Γρηγόριος προσπάθησε να πείσει το σουλτάνο να μην θανατώσει τον έλληνα λόγιο χωρίς όμως να τα καταφέρει . Ακόμα και μετά το θάνατο του Ρήγα όμως , επαναστατικές προκηρύξεις του κυκλοφορούσαν σε όλη την πόλη.  Ο Γρηγόριος για να καθησυχάσει το σουλτάνο , αφόρισε τις προκηρύξεις αυτές αλλά ο σουλτάνος δεν πείστηκε θεωρώντας τις κινήσεις του παραπλανητικές , τον εξόρισε στο Άγιο Όρος. Εκεί τον ακολούθησε  ο Παλαιών Πατρών Γερμανός για να δείξει την αφοσίωση του στο δάσκαλο του. Ο Γρηγόριος όμως τον έστειλε πίσω στην επαναστατημένη Ελλάδα λέγοντας του ότι οι υπηρεσίες που θα μπορούσε να προσφέρει , θα ήταν πιο πολύτιμες εκεί.

Αρνείται τη συμμετοχή του στη φιλική εταιρεία
Το 1806 επιστρέφοντας από την εξορία , ξαναδιορίζεται πατριάρχης και συνεχίζει την εκπαιδευτική του προσπάθεια ενισχύοντας την προσπάθεια μετάφρασης του ευαγγελίου για να γίνει προσιτό στον απλό κόσμο.
Το καλοκαίρι του 1818 ενώ είχε εκλεγεί για τρίτη φορά πατριάρχης , ήρθε σε επαφή με τον φιλικό με τον Ιώαννη Φαρμάκη , ο οποίος του πρότεινε να μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία . ο Γρηγόριος  όμως αφού απέρριψε την πρόταση του, του είπε : «εμένα με έχετε που με έχετε . Ο όρκος μου είναι περιττός μα και επιζήμιος» και πρόσθεσε  «να προσέξουν καλά οι εταίροι μην τύχει αντί για καλό, κάμουνε κακό στην Ελλάδα»
Θα πρέπει όμως και να σημειωθεί ότι ο πατριάρχης δεν εκδήλωσε ποτέ δημόσια τη θέση του απέναντι στη Φιλική Εταιρεία αλλά ούτε και οι επιστολές που έστελνε την εποχή εκείνη θα μπορούσαν να γίνουν ευρύτερα γνωστές ακόμα και στους μυημένους. Ο ίδιος μάλιστα φέρεται να δήλωνε «Γνωρίζων, ...δεν ήθελον γίνει προδότης του έθνους μου. Αλλά δια τούτο δεν θέλω να γωρίζω τίποτε εκ των πολιτικών, δια να μη γίνω επίορκος, ή ψεύστης, εαν εξεταζόμενος ηρνούμην». Πολλοί όμως, εκτός των κατακριτών του, ήταν και εκείνοι που θεωρούσαν ότι ενεργούσε με ιδιαίτερα μεγάλη περίσκεψη απέναντι στον Σουλτάνο.
Η άρνηση του Γρηγορίου να γίνει μέλος της Φιλικής Εταιρείας , έχει δώσει τροφή για πολλές κριτικές και σχόλια εις βάρος του. Οι γνώμες διχάζονται καθώς αρκετοί πιστεύουν ότι ο Γρηγόριος δεν έγινε μέλος της Φιλικής Εταιρείας από ατολμία  και να μετέχει ενεργά στην Επανάσταση . Άλλοι υποστηρίζουν  ότι εάν έπεφτε στα χέρια των τούρκων κάποιο μυστικό χαρτί της εταιρείας , το οποίο θα κατευθυνόταν στον Γρηγόριο, τότε θα κινδύνευαν τόσο οι υπόλοιποι φιλικοί όσο και οι υπόλοιποι  χριστιανοί της πόλης.

Αποκήρυξη της ελληνικής επανάστασης
Εκτός από την άρνηση του Γρηγορίου να συμμετάσχει στην φιλική εταιρεία, ένα ακόμα γεγονός , που συνέβη τρία χρόνια αργότερα, (1821) έθεσε από πολλούς σε αμφισβήτηση τις διαθέσεις του νέου πατριάρχη. Όταν ο Υψηλάντης  κήρυξε την επανάσταση στις παραδουνάβιες ηγεμονίες , ο σουλτάνος ζήτησε από τον πατριάρχη να αποκηρύξει την επανάσταση όσο και τον ίδιο τον Υψηλάντη. Τελικά ο πατριάρχης προχώρησε στον αφορισμό του Υψηλάντη , ενέργεια που είχε διαταχθεί από το σουλτάνο και ανέκοψε προς στιγμή τον επαναστατικό ενθουσιασμό του γένους.
Σύμφωνα με τον Τάκη Κανδηλώρο, βιογράφο του Πατριάρχη, ο Γρηγόριος «ως αντιπρόσωπος του Χριστού ουδέποτε έπρεπεν να υπογράψει έγγραφον εις το οποίον δεν επίστευεν. Αλλ' ως αρχηγός κινδυνεύοντος έθνους ώφειλε να στέρξει μέτρον, όπερ έστω και προσωρινώς έσωζε τους ανίσχυρους και εμπεπιστευμένους αυτώ πληθυσμούς εκ της σφαγής» και έδρασε εκβιαζόμενος.
Η επανάσταση πάντως ξεκίνησε ουσιαστικά από την Πελοπόννησο και όταν μαθεύτηκαν τα επαναστατικά νέα του Μοριά , ο σουλτάνος  οργίστηκε τόσο που στράφηκε κατά του ίδιου του πατριάρχη. Ο πατριάρχης έγινε αποδέκτης πολλών συμβουλών από διάφορους φιλικούς της πόλης για να εγκαταλείψει την περιοχή , για να γλυτώσει αλλά μάταια, καθώς ο Γρηγόριος αρνήθηκε  να εγκαταλείψει την θέση του.
Σύμφωνα με τον πανηγυρικό που εκφώνησε για τον Πατριάρχη το 1853 ο Γεώργιος Τερτσέτης, όπως αυτός μεταφέρεται από τον ανιψιό του Πατριάρχη, ο Γρηγόριος Ε' απέρριψε προτάσεις υπαλλήλων ξένων πρεσβειών να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη λέγοντας: "Μη με προτρέπετε εις φυγήν, μάχαιρα θα διέλθη τας ρύμας της Κωνσταντινουπόλεως και των λοιπών πόλεων των χριστιανικών επαρχιών. Υμείς επιθυμείται, εγώ μετημφιεσμένος να καταφύγω...ουχί! Εγώ δια τούτω είμαι πατριάρχης, όπως σώσω το έθνος μου...ο θάνατός μου ίσως επιφέρει μεγαλυτέραν οφέλειαν από την ζωή μου...Ναι, ας μη γίνω χλεύασμα των ζώντων. Δε θα ανεχτώ ώστε εις τα οδούς της Οδησσού, της Κέρκυρας και της Αγκώνος, διερχόμενον εν μέσω των αγύιων, να με δακτυλοδεικτούσι λέγοντες, Ιδού έρχεται ο φονεύς πατριάρχης

Το τέλος του.
Ο σουλτάνος αν και ήθελε να συλλάβει το Γρηγόριο τις μέρες της Ανάστασης, δεν το έκανε , γιατί φοβόταν  ότι η Ρωσία θα επέκρινε αυτήν την πράξη στις μέρες της μεγαλύτερης γιορτής της χριστιανοσύνης . του παραχώρησε το δικαίωμα να τελέσει την αναστάσιμη λειτουργία και να γιορτάσουν την αναστάσιμη λειτουργία  οι ‘Ελληνες της πόλης. Έτσι αφού κύλησαν οι μέρες , ο σουλτάνος πρόσταξε τη σύλληψη του πατριάρχη . κατά την κράτηση του, στη φυλακή του μποσταντζίμαση , τον ανέκριναν ζητώντας του να μάθουν πληροφορίες σχετικά με τους υποκινητές της επανάστασης του Μοριά , αλλά αυτός αρνιόταν πεισματικά να τους αποκαλύψει την αλήθεια και έτσι τον οδήγησαν στο πατριαρχείο όπου αποφάσισαν να τον κρεμάσουν .
Τον απαγχόνισαν στις 10 Απριλίου του 1821 την ίδια στιγμή που γινόταν η εκλογή για την ανάδειξη του νέου πατριάρχη Ευγενίου. Στην συνέχεια κάρφωσαν στο στήθος του τον «γιαφτά»  το τουρκικό έγγραφο με τους λόγους της θανατικής καταδίκης.
Η κατηγορία που τον βάραινε ήταν η καταγωγή του από τον επαναστατημένο Μοριά , καθώς δεν υπήρχαν αποδείξεις για την ενοχή του ή  συμμετοχή του στην επανάσταση .
Για τέσσερις ολόκληρες μέρες , το σώμα του κρεμόταν εκεί , έρμαιο στη βιαιότητα των τούρκων –αντρών και γυναικών- που το έφτυναν , του πετούσαν λάσπη ή κάρφωναν μαχαίρια στο άψυχο κουφάρι.
Η ιστορία κατέγραψε τρεις εβραίους υποτακτικούς των Τούρκων, «τον Λεβύ, τον Μουτάλ και τον Μπιταχύ» να αγοράζουν  τον νεκρό  Γρηγόριο , το σκυλεύουν το σώμα του και εν τέλει να το πετούν στον Κεράτιο Κόλπο.
Ο νέος πατριάρχης Ευγένιος , προσπάθησε να του δωροδοκήσει τους δήμιους , ώστε να πάρει το λείψανο και να το κηδέψει κρυφά αλλά οι τούρκοι δεν το επέτρεψαν.

Εύρεση του πτώματος
Μετά από διαταγή του σουλτάνου , το πτώμα του πατριάρχη πετάχτηκε στη θάλασσα   στα ανοιχτά του Φαναρίου , ώσπου βρέθηκε στις 16 Απριλίου 1821 από τους ναύτες του κεφαλλονίτικου πλοίου «Άγιος Νικόλαος»  του καπετάνιου Νικολάου Σκλάβου.
Αν και το πτώμα αναγνωρίστηκε από ανθρώπους που ήξεραν τον πατριάρχη, υπάρχουν αμφιβολίες για το αν το πτώμα άνηκε στον Γρηγόριο, γιατί φαινόταν περίεργο το πώς μπορούσε να διατηρηθεί σε τέτοια κατάσταση για τόσο καιρό.
Ο τσάρος Αλέξανδρος φρόντισε να γίνει  μεγαλοπρεπής κηδεία στην Οδησσό , όπου πολλοί έλληνες και ρώσοι ορθόδοξοι παρευρέθησαν. Ο τσάρος έστειλε προς τιμήν του , βαρύ διαμαντένιο σταυρό , η τσαρίνα μια ολόχρυση στολή και άλλα δώρα που στόλισαν τον νεκρό πατριάρχη. Κηδεύτηκε στις 17 Ιουνίου 1821 στην ελληνική εκκλησία της αγίας τριάδας.

Πολλές είναι οι γνώμες σχετικά με το ρόλο και την προσφορά του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄. , συνδυασμό με τον –σε πολλές περιπτώσεις – «υποπτο» ρόλο της επίσημης εκκλησίας κατά την επανάσταση.
Σίγουρο είναι πάντως ότι με το μαρτυρικό του θάνατο , ο πατριάρχης σημάδεψε την ιστορία της επανάσταση του 1821 , αν και κάποιοι θεωρούν ότι ίσως να ωφελούσε περισσότερο τον αγώνα , αν τον αποφάσιζε άμεσα και αποφασιστικά . Μπορεί να μην πρωτοστάτησε στο πεδίο της μάχης αλλά η αγάπη του για την πατρίδα αποδεικνύεται περίτρανα με την έσχατη ηρωική του στάση αλλά και με τις προσπάθειες  του για την μόρφωση των ελλήνων στα μαύρα χρόνια της σκλαβιάς.
Επιπλέον ασχολήθηκε με τη στέγαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου και διαρρύθμισε τον Πατριαρχικό Ναό του Αγίου Γεωργίου.

Ο επικός Επτανήσιος ποιητής Αριστοτέλης Βαλαωρίτης στο ποιητικό του αφιέρωμα για τον νεκρό Πατριάρχη, μνημονεύει:
«….Χτυπάτε Πολεμάρχοι , μη λησμονείτε το σκοινί , παιδιά του Πατριάρχη..»

Γορτύνιος 79