«Τσούνερ έσι;», σας ρωτάει ένας παππούς στον Τυρό. Δεν πάει το μυαλό με τίποτα ότι η παραπάνω φράση σημαίνει «τίνος είσαι;», πολύ προσφιλής ερώτηση των παππούδων και των γιαγιάδων στα χωριά της Αρκαδίας όταν βλέπουν κάποιον νεοφερμένο. Μόνο, όμως, στα χωριά της Τσακωνιάς οι παππούδες και οι γιαγιάδες θα σας ρωτήσουν «τίνος είσαι» στα... αρχαία δωρικά.

Τα αρχαία δωρικά ζουν ακόμα. Ζουν στις λέξεις και στις φράσεις, και τελικώς στη σκέψη, των κατοίκων της Νότιας Κυνουρίας στην Αρκαδία. Αφού στους Έλληνες, η λέξη προηγείται της σκέψης.
Η τσακώνικη διάλεκτος είναι η μοναδική απόγονος της αρχαίας δωρικής διαλέκτου. Ηχεί παράξενα στο αφτί του σύγχρονου Έλληνα. Στη Νότια Κυνουρία, στον Νομό Αρκαδίας, υπάρχουν εννιά χωριά όπου μιλιέται ακόμη η τσακώνικη διάλεκτος, η οποία φέρει λέξεις και φράσεις δωρικές.

Όλες οι νεοελληνικές διάλεκτοι διαμορφώθηκαν από την κοινή ελληνική των Ελληνιστικών Χρόνων. Η τσακώνικη διάλεκτος κρατάει από την αρχαία δωρική, τη γλώσσα των Λακώνων, δηλαδή των αρχαίων Σπαρτιατών.

Τόσο το λεξιλόγιό της όσο και τα χαρακτηριστικά της γραμματικής της είναι δωρικής προέλευσης. Όλες οι άλλες ελληνικές διαλέκτους, όπως τα ποντιακά,τα καππαδοκικά, τα κυπριακά και τα κρητικά γεννήθηκαν από την αλεξανδρινή ελληνική, αν και κάποιες από αυτές έχουν αρχαιοπρεπή χαρακτηριστικά.

Ο Φ. Μπροντέλ στη «Μεσόγειο», λέει ότι ο άνθρωπος καθορίζεται από τον χώρο και τον χρόνο του. Έτσι συμβαίνει και με τους ανθρώπους που μιλούσαν την τσακώνικη διάλεκτο, που κουβαλάει μέσα στις λέξεις της τα χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας αρχαίας, αυστηρής, κλειστής. Η δύσβατη περιοχή όπου μιλιόταν και η απομόνωσή της από τον έξω κόσμο συνέτεινε στη διατήρησή της για χρόνια. Κατά το 19ο αιώνα η γλώσσα μιλιόταν σε μια ευρύτερη περιοχή δυτικότερα και νοτιότερα με περισσότερους από 200.000 ομιλητές. Το δύσβατο της περιοχής συνέτεινε στη διατήρησή της. Ωστόσο, μετά την Επανάσταση του 1821, και τη βελτίωση των μεταφορών, αλλά και τη δειλή άνθηση της δημόσιας εκπαίδευσης, οι Τσάκωνες βγήκαν από την απομόνωση και μειώθηκαν οι ομιλητές της διαλέκτου.

Η τσακώνικη ήταν πάντα προφορική γλώσσα και δεν εξελίχθηκε ποτέ σε γραπτή ή λογοτεχνική. Το πρώτο λογοτεχνικό έργο στην τσακώνικη διάλεκτο, το «Α Τσουράνα», γράφτηκε τον 19ο αιώνα από τον Γιώργο Στρατήγη στις Σπέτσες.Το έργο μιλάει για τη ζωή στην Καστάνιτσα. Ο Γ. Στρατήγης επίσης εξέδωσε επτά ποιητικές συλλογές και μια συλλογή διηγημάτων ποίησης. Γεννήθηκε στις Σπέτσες, ενώ οι γονείς του κατάγονταν από την Καστανίτσα Κυνουρίας.

Για να δούμε μερικές λέξεις και φράσεις στα τσακώνικα -όχι για να το παίξουμε έξυπνοι, μιας και οι παππούδες δεν ψαρώνουν στα μέρη αυτά:
ύο - νερό (ύδωρ)
γρούσσα - η γλώσσα
αβουγό - το αβγό
εζού - εγώ
μούζα - μύγα
αμέρα - ημέρα
σάτη - θυγατέρα
σέρι - θέρος
το κρία - το κρέας

τšειρ αμέρε - τρεις μέρες
τσούνερ έσι; - τίνος είσαι;
καούρ εκάνατε - καλωσήρθατε

Το λεξιλόγιο της έχει επηρεαστεί και από τα κοινά ελληνικά, αλλά και από τα αρβανίτικα και τα τουρκικά. Εξάλλου, η γλώσσα είναι ζωντανή. Αλλάζει και διαμορφώνεται όπως αλλάζουν και διαμορφώνονται οι κοινωνίες.

Ένα τραγούδι στα τσακώνικα
Πουλάκι έμα έχα τθο κλουβί τσαί μερουτέ ωι έμα έχα
τάχιγα νι εμα ζάχαρι ποκίχα νι έμα μόσκο,
τσαί από το μόσκο το περσού τσαί από τα μυρωδιά
εσκαντάλιστε το κλουβί τσ' εφύντζε μι τ'αϊδίνι.
Τσ'αφέγκι σι νιε τσυνηγού με το κλουβί τθα τζέρρι.
Έλα πουλί τθο τόπο ωτι έλα τθα κατοιτσία
ω'αλάτσου τα κουδούνια ωτι να βάλου άλλα τσαινούρζα.

Γίνονται προσπάθειες να καταγραφούν και να διασωθούν τα τσακώνικα. Ωστόσο, δεν θα μιλιούνται πια, όταν φύγουν οι τελευταίοι γέροντες που τα γνωρίζουν.

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΔΩΡΙΕΙΣ

Οι Δωριείς ήταν μαζί με τους Ίωνες, τους Αιολείς και τους Αχαιούς, τα τέσσερα μεγάλα ελληνικά φύλα, τα οποία εξαπλώθηκαν στην Ελλάδα σε διαφορετικές περιόδους κατά τη διάρκεια της 2ης χιλιετίας π.Χ. και διαμόρφωσαν το ελληνικό έθνος.

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, όταν βασίλευε ο Δευκαλίων, οι Δωριείς κατοικούσαν στη Φθιώτιδα. Από εκεί μετανάστευσαν στις πλαγιές της Όσσας και του Ολύμπου, στην περιοχή που ονομαζόταν Ιστιαιώτις. Οι Κάδμειοι τους ανάγκασαν να εγκαταλείψουν την περιοχή αυτή και να εγκατασταθούν στην Πίνδο, σε μια περιοχή που εκτείνεται από την περιφέρεια Καστοριάς, Γρεβενών έως και την επαρχία Μετσόβου, όπου ονομάστηκαν Μακεδνοί.

Από εκεί πάνω ξεκίνησε η Κάθοδος των Δωριέων στα τέλη του 12ου αιώνα π.Χ., μέσω του περάσματος της Δεσκάτης, που προκαλεί πονοκέφαλο στους ερευνητές, καθώς πρόκειται για μια σκοτεινή περίοδο στην ελληνική ιστορία. Οι ακριβείς συνθήκες της μετακίνησής τους προς Νότον παραμένουν άγνωστες.

Από την Πίνδο οι Δωριείς εγκαταστάθηκαν στη Δωρίδα, στην περιοχή της σημερινής Φωκίδας. Εκεί ίδρυσαν τη Δωρική Τετράπολη, τη μητρόπολη των δωρικών φύλων. Μπορεί να ήταν πολιτιστικά κατώτεροι από τους Αχαιούς, αλλά στρατιωτικά ήταν ισχυρότεροι, διότι κατείχαν σιδερένια όπλα. Πέρασαν στην Πελοπόννησο από τα παράλια της Κεντρικής Ελλάδας, την οποία ήθελαν να κατακτήσουν επειδή τα εδάφη της ήταν εύφορα, και διαχωρίστηκαν: μια ομάδα, της οποίας πιθανότερο είναι η πλειοψηφία της να ήταν Υλλείς, αν κρίνουμε από τα αγάλματα του Ύλλου που υπήρχαν στα Μέγαρα, στην Κόρινθο και στο Άργος, κατέλαβε την ιωνική περιοχή της Αργολίδας και Κυνουρίας, μια δεύτερη κατέλαβε την κοιλάδα του Ευρώτα και η τελευταία τη Στενύκλαρο στον μεσσηνιακό κάμπο, ενώ μια σημαντική ομάδα Δωριέων παρέμεινε στη Δωρίδα.

Οι παλαιότεροι κάτοικοι, όπως ήταν φυσικό, άρχισαν να μεταναστεύουν κατά κύματα. Και το πραγματικά εκπληκτικό είναι ότι επικράτησε πλήρως το δωρικό γλωσσικό ιδίωμα, παρά την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά που προϋπήρχε στην Πελοπόννησο.

Οι Δωριείς, όμως, δεν έμειναν εκεί. Στη συνέχεια, μετανάστευσαν στα νησιά του Αιγαίου, στα μικρασιατικά παράλια και στην Κύπρο. Περιοχές όπως τα Κύθηρα, η Κρήτη, η Μήλος, η Θήρα, η Ρόδος και η Κως, καθώς και τα απέναντι μικρασιατικά παράλια, περιήλθαν στον δωρικό έλεγχο. Οι Δωριείς επιχείρησαν επίσης να καταλάβουν την Αττική, χωρίς όμως επιτυχία. Κατά τον δεύτερο ελληνικό αποικισμό, μαζί με τις άλλες ελληνικές δυνάμεις, οι Δωριείς δημιούργησαν αποικίες στη Μεγάλη Ελλάδα, δηλαδή τη νότια Ιταλία και Σικελία, όπως τις Συρακούσες, καθώς και στα στενά του Βοσπόρου.

Στο βίντεο που ακολουθεί, θα ακούσετε το «Πάτερ ημών» στα τσακώνικα, θα παρακολουθήσετε συζητήσεις, και μην απορήσετε αν καταλάβετε πάνω-κάτω για τι πράγμα μιλούν οι κάτοικοι της περιοχής...

Γαλανιάδη Εύα