«Ο νέος Μάρκος Πόλος»: έτσι περιγράφει στο βιβλίο του «Φημισμένοι άντρες και λησμονημένοι» ο Φώτης Κόντογλου τον Παναγιώτη Ποταγό από τη Βυτίνα, ο οποίος υπήρξε ο μοναδικός Έλληνας εξερευνητής των νεότερων χρόνων. Μάλιστα, ο Ποταγός, ο οποίος γεννήθηκε το 1838 στη Βυτίνα Αρκαδίας και ήταν γιατρός, μεταξύ άλλων ανακάλυψε το μεγάλο ποταμό Μπόμου της Κεντροαφρικανικής Δημοκρατίας (1877) και σταμάτησε, με το κύρος του, τον εμφύλιο πόλεμο στο Αφγανιστάν (1875). Ένας από τους μεγάλους και άγνωστους Έλληνες, με διεθνώς αναγνωρισμένη προσφορά, ξεκίνησε τη ζωή του εδώ, στην Αρκαδία.

Μεταξύ του 1867 και του 1882, ο Παναγιώτης Ποταγός πραγματοποίησε δύο μεγάλα εξερευνητικά ταξίδια, γράφει ο Ιωάννης Φιλίστωρ στα «Ιστορικά Θέματα» (20.2.12). Τα εξερευνητικά ταξίδια που πραγματοποίησε στην κεντρική Ασία και την κεντρο-ανατολική Αφρική κατά τη δεκαπενταετία μεταξύ 1868 και 1883, έδωσαν το υλικό για τον πρώτο (και εν τέλει μοναδικό) τόμο των «Περιηγήσεων» του (700 σελίδων), που εξέδωσε το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1883, ενώ ακολούθησε δύο χρόνια αργότερα και γαλλική έκδοση στο Παρίσι (“Dix annees de voyages dans l’Asie centrale et l’Afrique equatoriale”, Ernest Leroux Editeur, Paris 1885). Στο πρώτο του ταξίδι, ο Ποταγός ξεκίνησε από την Συρία και αφού πέρασε από το Ιράκ, την Περσία και το Αφγανιστάν, διέσχισε τους ορεινούς όγκους του Ινδοκούς (Ινδικό Καύκασο) και του Παμίρ και συνέχισε μέσα στην έρημο του Γκόμπι, στη Βόρεια Κίνα (Κασγκάρ και Χάμια), την Μογγολία (Βλιαστέ), για να καταλήξει στο Χηλή (Colintzia) της Ανατολικής Σιβηρίας, στην καρδιά της ασιατικής ηπείρου, από όπου και επέστρεψε στην Αγία Πετρούπολη και από εκεί στην Οδησσό και την Κωνσταντινούπολη.

Στο δεύτερο του ταξίδι, ξεκίνησε από το Σουέζ της Αιγύπτου και αφού περιηγήθηκε τις βορειο-δυτικές περιοχές της Ινδίας, τη Νότια Περσία και το Αφγανιστάν, επέστρεψε στο Καϊρο. Στο τρίτο του ταξίδι, ορμώμενος από το Κάιρο, κατευθύνθηκε νότια, και –μέσω του Σουδάν- έφτασε στην Κεντρική Αφρική, μέχρι τις περιοχές του Βορείου Κονγκό, προχωρώντας πιο πέρα από τις περιοχές που είχε εξερευνήσει ο μεγάλος Γερμανός εξερευνητής Γ. Σβαϊνφουρτ (1836-1925). Είναι ενδιαφέρον ότι, από τα τέσσερα «βιβλία» στα οποία διαιρείται ο Α’ τόμος των Περιηγήσεων του Ποταγού (τόσο στην ελληνική όσο και στη γαλλική του έκδοση) μόνο τα δύο πρώτα, που ονομάζει «Περιηγητικά», αφορούν την εξιστόρηση των τριών μεγάλων ταξιδιών του σε Ασία και Αφρική. Το τρίτο βιβλίο, που ονομάζει «Ιστορικόν» είναι μία συγκριτική μελέτη του συγγραφέα για τις χρονολογίες των αρχαίων λαών (Εβραίων, Αιγυπτίων, Ασσυρίων, Βαβυλωνίων, Αράβων, Συρίων, Φοινίκων, Λυδών, Μήδων, Περσών και Ελλήνων). Στο τέταρτο βιβλίο, που φέρει τον τίτλο «Φυσικόν», ο Ποταγός καταγίνεται με την ερμηνεία διαφόρων –μετεωρολογικών κυρίως- φαινομένων, ενώ υπάρχει και ένα γεωγραφικό κεφάλαιο που τιτλοφορείται «Περί διαιρέσεως της γης εις ζώνας και του ανθρώπου εις φυλάς».

Δημοσίευσε μόνο τον πρώτο τόμο των «Περιηγήσεων» του σε μία ελληνική (1883) και μία γαλλική έκδοση (1885). Το έργο του είναι μοναδικό, τόσο για την γεωγραφική του πλευρά όσο και για την εθνολογική του, που αφορά ιδιαίτερα τις ελληνιστικές επιβιώσεις στο Αφγανιστάν, αλλά παραμένει εντούτοις σχεδόν άγνωστο στην εποχή μας. Το χειρόγραφο του (κυρίως εθνολογικού περιεχομένου) δευτέρου τόμου των «Περιηγήσεων» δεν δημοσιεύτηκε ποτέ και δυστυχώς χάθηκε, καθώς το κατέστρεψαν οι ίδιοι οι κληρονόμοι του Ποταγού.

Τιμήθηκε από τη Γαλλική κυβέρνηση, τη Γεωγραφική Εταιρία της Γαλλίας και το βασιλιά του Βελγίου Λεοπόλδο το Β', πρόεδρο τότε της Παγκόσμιας Γεωγραφικής Εταιρίας, ο οποίος και έδωσε το όνομά «λεωφόρος Ποταγού» σε κεντρική αρτηρία της πόλης Ισίρο (Παουλίς) του Βελγικού Κογκό. Όταν του ζήτησε να υπογράψει στη χρυσή βίβλο των περιηγητών, εκείνος έγραψε μόνο δυο λέξεις: «Εις Έλλην».

Ο Ποταγός έλαβε την πρώτη του μόρφωση στο φημισμένο σχολείο της Βυτίνας. Ο ίδιος αναφέρει ότι από τον πατέρα του είχε βρει «Μαθηματική Γεωγραφία», αρχαίους συγγραφείς και πολλά φιλοσοφικά βιβλία. Είναι πολύ πιθανό, η αγάπη του για τη Γεωγραφία και τις περιηγήσεις να είχε τις ρίζες της σε αυτά τα βιβλία της παιδικής του ηλικίας και ειδικά στους αρχαίους γεωγράφους και ιστορικούς συγγραφείς που τόσο καλά δείχνει να γνωρίζει.

Οι Σπύρος Αναγνώστου και Εμμανουήλ Μαρμαράς, (Παν/μιο Αιγαίου, Τμήμα Γεωγραφίας) στην ανακοίνωσή τους «Ο εξερευνητής Παναγιώτης Ποταγός και η συμβολή του στη γεωγραφική γνώση για την Κεντρική Ασία του 19ου αιώνα», αναφέρουν ότι «η δύναμη που επέτρεψε στον Ποταγό να εισχωρήσει –ουσιαστικά μόνος- μέχρι τα βάθη της ασιατικής και της αφρικανικής ηπείρου, βρίσκεται μέσα στο πάθος που ενστάλαξαν στην παιδική ψυχή του οι αρχαίοι Έλληνες γεωγράφοι (με τον ανάλογο καθοριστικό τρόπο που γνωρίζουμε ότι ο Όμηρος είχε ''σημαδέψει'' τον –σύγχρονο του Ποταγού- Ερρίκο Σλήμαν και τον είχε καθοδηγήσει στο εγχείρημα του της ανεύρεσης της Τροίας)».

Μέσα από το βιβλίο του, ο ίδιος δίνει δύο κίνητρα που τον οδήγησαν στα ταξίδια του: η ανάγκη φυγής από μια ελληνική πολιτική πραγματικότητα που τον απογοήτευε βαθιά και που δεν έπαψε να στιγματίζει, με αποκορύφωμα την σκληρή αντιπαλότητα του λίγα χρόνια αργότερα με την κυβέρνηση του Χαριλάου Τρικούπη και τον ίδιο, αλλά και η απέχθεια απέναντι στις πολιτικές φατρίες και στο χαμηλό πολιτικό, κοινωνικό και ηθικό επίπεδο του λαού της Ελλάδας. 

απέληξα εις περιηγήσεις επί τη ελπίδι ότι αν εξ αυτών σώος διηρχόμην ηδυνάμην ηθικώς εν τη πατρίδι να χρησιμεύσω, και αν εχανόμην, εις έντιμον στάδιον ήθελον αποθάνει.

Από την άλλη, αν αυτοί μόνο ήταν οι λόγοι που τον έσπρωξαν στα μακρινά ταξίδια, θα μπορούσε εκείνη την εποχή να είχε καταταγεί στη Λεγεώνα των ξένων, και να μην αναλάμβανε να φέρει εις πέρας μόνος ενός τέτοιου είδους αποστολή.

«Διακινδύνευσα τη ζωή μου για την τιμή της χώρας μου, που δεν πρέπει να αντιπροσωπεύεται μόνο από το έδαφός μας και τα ένδοξα ερείπιά μας, αλλά από εμάς τους ίδιους στην προσπάθεια μας να γίνουμε αντάξιοι των προγόνων μας», γράφει στη γαλλική έκδοση, φανερώνοντας ακόμα έναν λόγο για την αποτόλμηση των ταξιδιών του: τη δόξα της πατρίδας του.

Στο Παρίσι, ο νεαρός γιατρός διακρίθηκε ανάμεσα στους συναδέλφους του και έχαιρε μεγάλης εκτίμησης λόγω της δράσης του κατά της επιδημίας της χολέρας. Σε επιστολή του στον βασιλέα του Βελγίου (και πρόεδρο τότε όλων των γεωγραφικών εταιρειών του κόσμου), στιγμάτιζε την ερήμωση της Αιθιοπίας εξαιτίας της σωματεμπορίας των Αράβων και πρότεινε την εισαγωγή του εμπορίου μέσω ενός δικτύου σταθμών που εκείνος υπεδείκνυε και που θα μπορούσαν να επεκταθούν βαθμηδόν από τα παράλια προς το εσωτερικό, «ποιούντες τρόπους δι ων να προκαλήται η θέλησις των αγρίων εις την αποδοχήν του πολιτισμού». 

Δεν θα χρησιμοποιούσαμε τη λέξη «άγριοι» σήμερα, ούτε θα προκρίναμε τον εκπολιτισμό μέσω του εμπορίου -αν και οι Δυτικοί είμαστε περισσότερο υποκριτές, θεωρώ, απ' ό,τι ήταν οι άνθρωποι τότε Είναι βέβαια αλήθεια ότι η αντίληψη του «εκπολιτισμού μέσω του εμπορίου» ακούγεται στην εποχή μας σαν μια φανερά «νέο-αποικιοκρατική» και ελάχιστα αθώα προσέγγιση, ωστόσο κάθε άνθρωπος κουβαλά την εποχή του, αφενός, και αφετέρου ο Ποταγός προσπάθησε να ανατρέψει την ξεκάθαρη λεηλασία της αποικιοκρατίας του 19ου αιώνα και να εγκαθιδρύσει ένα μοντέλο επ' ωφελεία και της αφρικανικής γης, στο μέτρο που μπορούσε να το αναπτύξει.

Οι Αναγνώστου και Μαρμαράς γράφουν: «Το στοιχείο αυτό δεν μπορούσε παρά να εντείνει την καχυποψία και την υποτίμηση που αντιμετώπισε ο Ποταγός από την πλευρά της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, καχυποψία και υποτίμηση που εκφράστηκαν τόσο μέσα από τον (κατευθυνόμενο από τις αποικιοκρατικές αρχές) Τύπο των Ινδιών όσο και από την Βασιλική Γεωγραφική Εταιρεία του Λονδίνου. ''Εννόησα ότι ενέπεσα εν Λονδίνω εις χείρας εγωισμού φθόνου και ασπλαχνίας'' γράφει αναφερόμενος στη συνάντηση και την επιστημονική φιλονικία του με δύο εξέχοντα μέλη της Γεωγραφικής Εταιρείας, τον συνταγματάρχη Ζιούλ (μεταφραστή και θαυμαστή του Μάρκο Πόλο) και του κ. Ρουϊλσων (Rawilson), δάσκαλο και σύμβουλο του Πρίγκηπος της Ουαλίας. Ο πρώτος τον προκάλεσε υπερασπιζόμενος την αυθεντικότητα του δρομολογίου του Μάρκο Πόλο, που ο Ποταγός αμφισβήτησε με στοιχεία από το δικό του ταξίδι. Ο δεύτερος του ζήτησε να αναιρέσει από το άρθρο του τις αναφορές στους αρχαίους συγγραφείς ''επειδή μ’αυτά είχε ασχοληθεί εκείνος''!

»Αντίθετα, στη Γαλλία και τη Γεωγραφική Εταιρεία των Παρισίων ο Ποταγός αντιμετωπίστηκε με εκτίμηση και αποδοχή και δημοσιεύτηκε το άρθρο του για την διάβαση του Παμίρ –όπως άλλωστε αργότερα και το βιβλίο του. Ο Γενικός γραμματέας της εταιρείας κ. Maunoir, παρά το ότι αρχικά είχε αμφισβητήσει τον εμπειρικό ορισμό γεωγραφικών θέσεων που έκανε ο Ποταγός χωρίς τη χρήση αστρονομικών εργαλείων, στη συνέχεια τον συνεχάρη ενθουσιασμένος, αφού ο περιηγητής Ζιούνκ επιβεβαίωσε πλήρως τις θέσεις (για την περιοχή γύρω από το Νείλο). Στην γαλλική έκδοση των «Περιηγήσεων» συνετέλεσαν και δύο διαπρεπείς Γάλλοι επιστήμονες με τις παρατηρήσεις και τις σημειώσεις τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι πρόκειται για δύο ιστορικούς (και όχι γεωγράφους), τον Emile Burnouf, επίτιμο διευθυντή της Γαλλικής Σχολής των Αθηνών και τον Alfred Maury, μέλος της Γεωγραφικής Εταιρείας του Παρισιού αλλά καθηγητή της Ιστορίας στο College de France. Η θετική αυτή αντιμετώπιση του Ποταγού από τους Γάλλους είναι εύλογη αν λάβουμε υπόψη το στοιχείο ότι τόσο στην Ασία όσο και στην Αφρική, ο Ποταγός περιηγήθηκε κυρίως σε περιοχές που ανήκαν στην ανταγωνίστρια Βρετανική Αυτοκρατορία ή στην ευρύτερη σφαίρα όπου εστιαζόταν το αγγλικό ενδιαφέρον.

»Η αδιαφορία –και σε κάποιες περιπτώσεις εχθρότητα- εκ μέρους των ελληνικών Αρχών, μπορεί κι αυτή να ερμηνευτεί τόσο από την έντονα αντικυβερνητική στάση του Ποταγού όσο και από το γεγονός ότι το ελληνικό κράτος λειτουργούσε περίπου ως βρετανικό προτεκτοράτο».

ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΑΣΙΑ - ΑΝΑΤΡΕΠΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΜΑΡΚΟ ΠΟΛΟ

Η συμβολή του Ποταγού στη γεωγραφική γνώση της εποχής του, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την περιοχή της κεντρικής Ασίας είναι ιδιαίτερα σημαντική.

Αδιαμφισβήτητη είναι η αξία που έχει κυρίως το εθνολογικό (ανθρωπολογικό) μέρος του έργου του, για το οποίο συγκεκριμένα και αναγνωρίστηκε από την Γεωγραφική Εταιρεία του Παρισιού. Αντίθετα, η μη χρήση από τον «ερασιτέχνη» Ποταγό των καθιερωμένων μεθόδων και κυρίως των αστρονομικών και βαρομετρικών οργάνων μέτρησης και υπολογισμών της εποχής του, του αφαίρεσε τη δυνατότητα της ευρείας αναγνώρισης στην γεωγραφική επιστημονική κοινότητα της Ευρώπης.

Ως ιδιαίτερα σημαντική πρέπει να αξιολογηθεί η πολύ δύσκολη διάβαση του Παμίρ και η εξερεύνηση της ευρύτερης περιοχής από το Καφριστάν μέχρι το Παμίρ που –εκτός των άλλων- επέτρεψε στον Ποταγό να καταρρίψει πολλές ανυπόστατες αναφορές του Μάρκο Πόλο για αυτές τις περιοχές, που συνέχιζαν μέχρι εκείνη την εποχή να θεωρούνται αξιόπιστες.

Το γεγονός ότι οι περιοχές αυτές της κεντρικής Ασίας παρέμεναν τόσο άγνωστες στο δυτικό κόσμο, δεν οφειλόταν τόσο στις πολύ δύσκολες φυσικές συνθήκες και την απομόνωση τους όσο στην εχθρότητα με την οποία αντιμετωπίζονταν οι δυτικές δυνάμεις και οι αποστολές τους. Αντίθετα, η ελληνική υπηκοότητα λειτουργούσε πάντα σαν «διαβατήριο» στα μέρη αυτά, εξαιτίας της
«αλεξανδρινής κληρονομιάς», και το συγκριτικό του αυτό πλεονέκτημα ο Ποταγός κατάφερε να το αξιοποιήσει πλήρως.

Έχοντας φιλοξενηθεί διαδοχικά στις αυλές των βασιλιάδων (εμίρηδων) όλων των σημαντικών πόλεων του Αφγανιστάν (Εράτ, Καμπούλ και Φεϊζαμπάτ), ο Ποταγός μπόρεσε να μας δώσει πολλά στοιχεία για την «χώρα-κλειδί» της κεντρικής Ασίας. Επιχείρησε κυρίως να συνδέσει τόσο τους τόπους όσο και τους λαούς με τις αναφορές που περιέχονται στην αρχαία γραμματεία, στον Όμηρο, τον Ηρόδοτο, τον Αρριανό, τον Πτολεμαίο, και τον Στράβωνα.

Πολύ ξεχωριστά ελληνικό ενδιαφέρον έχουν οι διάφορες πληροφορίες που μας δίνει για την επιβίωση στα μέρη αυτά ελληνικών πολιτισμικών στοιχείων. Στην Εράτ του Δυτικού Αφγανιστάν για παράδειγμα, αναφέρει ότι χρησιμοποιούνται ακόμα κάποιες ελληνικές λέξεις και το στάδιον ως μέτρο αποστάσεων. Στην Καμπούλ και τη Φεϊζαμπάτ οι εμίρηδες κατείχαν πολλές μεταφράσεις των Αρχαίων και ακολουθούσαν το αστρονομικό σύστημα του Πτολεμαίου, τα Φυσικά του Αριστοτέλη, την ιατρική του Ιπποκράτη και του Γαληνού, ενώ ο Πλάτωνας είχε σχεδόν αγιοποιηθεί.

Πολύτιμες –αν και συνοπτικές- είναι και οι πληροφορίες για αρχαιολογικά ευρήματα, ελληνικά νομίσματα, αλλά κυρίως για ήθη και έθιμα λαών του Αφγανιστάν με φανερές ελληνικές καταβολές, ιδιαίτερα των Καφριστανών (απίστων) που ο Ποταγός γνώρισε δύο δεκαετίες πριν από τον υποχρεωτικό εξισλαμισμό τους (το 1896) που εξαφάνισε τα περισσότερα από τα ελληνικά στοιχεία που ακόμα επιβίωναν σ' αυτούς.

Αποτελεί σίγουρα μεγάλο ατύχημα το γεγονός ότι ο Παναγιώτης Ποταγός μπόρεσε να εκδώσει μόνο τον πρώτο τόμο των «Περιηγήσεων» του, που περιλαμβάνει την εξιστόρηση των ταξιδιών του. Ο δεύτερος τόμος (όπως μας πληροφορεί στον πρόλογο του πρώτου) θα περιείχε την περιγραφή των ηθών, των εθίμων, των θρησκειών και της ιστορίας των λαών που γνώρισε. Αφορούσε με λίγα λόγια μια γνώση εθνολογική που σήμερα θα ήταν απείρως πιο πολύτιμη από αυτήν που μας κληροδότησε με το μοναδικό βιβλίο του.

Δυστυχώς η μικροψυχία και η ανεπάρκεια του ελληνικού κράτους τότε, που –παρά τις επίμονες προσπάθειες και διαβήματα του Ποταγού- δεν βοήθησε να πραγματοποιηθεί η έκδοση αυτή, στέρησε την νεοελληνική βιβλιογραφία από έναν πολύτιμο θησαυρό.

Κατά τον Φώτη Κόντογλου (ο οποίος στο έργο του «Φημισμένοι άντρες και λησμονημένοι» επιχείρησε μία βιογραφική προσέγγιση του Ποταγού), τα ανέκδοτα χειρόγραφα που βρισκόταν στο σπίτι του Ποταγού στις Νυφές της Κέρκυρας καταστράφηκαν από τους κληρονόμους του! «Γύρεψα να’βρω τίποτα τετράδια γραμμένα από το χέρι του, μα μου ’πανε πως δεν υπάρχουνε, γιατί, σα μάθανε οι συγγενείς του από τη Βυτίνα πως πέθανε, πήγανε στις Νυφές για να τον κληρονομήσουνε, και μη βρίσκοντας τα πετράδια και τα πλούτη, που νομίζανε πως είχε κρυμμένα, ξεσκίσανε από τη μανία τους ό,τι χαρτιά πέσανε στα χέρια τους».

ΠΩΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΙ Ο ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ ΤΟΝ ΛΗΣΜΟΝΗΜΕΝΟ ΈΛΛΗΝΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΠΟΤΑΓΟ

Ἕνας τέτοιος περιφρονημένος καὶ λησμονημένος εἶναι κι᾿ ὁ Παναγιώτης Ποταγός, ὁ νέος Μᾶρκος Πόλος. Πῆγε ἀπὸ τὴ Μικρὰ Ἀσία ἴσαμε τὸ Πεκίνο μὲ τ᾿ ἄλογο καὶ μὲ τὰ ποδάρια, κατόρθωμα ποὺ δὲν τὤκανε κανένας πρὶν ἀπ᾿ αὐτόν, ὕστερα ταξίδεψε στὴν Περσία, στὴν Ἰνδία κι ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο τράβηξε μέσα στὴν Ἀφρικὴ ἴσαμε τὴν καρδιά της καὶ μολοταῦτα πέθανε λησμονημένος καὶ πικραμένος, γιατὶ οἱ σοβαροὶ ἄνθρωποι, ποὔπαμε πρωτύτερα, τὸν πήρανε στ᾿ ἀλαφριά, ἐπειδὴς «δὲν ἦτο σοβαρὸς ἐπιστήμων», μὲ βαρόμετρα καὶ μὲ θερμόμετρα καὶ μὲ ματογυάλια. Ἀλλ᾿ ἅφες τοὺς νεκροὺς θάπτειν τοὺς ἑαυτῶν νεκρούς.

Ὁ Παναγιώτης Ποταγὸς γεννήθηκε στὴ Βυτίνα στὶς 7 τοῦ Ὀκτώβρη στὰ 1839. Ὁ παππούς του ἀπὸ μητέρα ἤτανε ἀπὸ τὴ Στεμνίτσα, ὁπλαρχηγὸς στὰ εἰκοσιένα καὶ πολέμησε γενναῖα στὴν Καρύταινα καὶ στὴν πολιορκία τῆς Τριπολιτσᾶς. Ὁ πατέρας τοῦ Παναγιώτη σκοτώθηκε κυνηγώντας τὴ συμμορία τοῦ Κατζιαβοῦ καὶ τοῦ Γυφτογιαννάκη. Ἤτανε φαίνεται ἄνθρωπος σπουδασμένος, γιατὶ εἶχε μάθει γράμματα στὸ σχολειὸ τῆς Βυτίνας, ποὺ ἄκμαζε τότε σὰν τῆς Δημητσάνας. Ὁ Παναγιώτης λέγει πὼς ἐβρῆκε ἀπὸ τὸν πατέρα του Μαθηματικὴ Γεωγραφία, φιλοσοφικὰ βιβλία, ἀρχαίους Ἕλληνες συγγραφεῖς, τὰ Νομικὰ τ᾿ Ἀρμενόπουλου κι ἄλλα.

Σπούδασε γιατρικὴ στὴν Ἀθήνα καὶ στὸ Παρίσι κι ἔκανε τὸ γιατρὸ στὴ Στεμνίτσα, μονάχα ἕνα χρόνο. Τὰ κομματικὰ πάθη, π᾿ ἀνάβανε στὴν πατρίδα του κι ἡ κλίση του γιὰ τὰ ταξίδια, τὸν κάνανε νὰ ξενιτευτεῖ.

Ἔφυγε λοιπὸν ἀπὸ τὴ Βυτίνα στὰ 1867, πέρασε ἀπὸ τὴν Ἀθήνα καὶ σὲ λίγο μπαρκάρησε καὶ πῆγε στὴν Ἀλεξανδρέττα κι ἀπὸ ἐκεῖ ἀποφάσισε νὰ τραβήξει μέσα στὴν Ἀσία. Πέρασε ἀπὸ τὴν Ἀντιόχεια, ἀπὸ τὴ Λαοδίκεια, ἀπὸ τὴν Τρίπολη, ἀπὸ τὸ Χαλέπι, ἀπὸ τὸ Ντιὰρ Μπεκήρ, ἀπὸ τὸ Μουσούλι, ἀπὸ τὸ Μπάγδατ, ἀπὸ τὴν Τεχεράνη κ᾿ ἔφταξε στὸ Μεσσιέτ, πολιτεία ἐπίσημη, γιατὶ ἐκεῖ πέρα βρίσκεται τὸ μνημόρι τοῦ Ἰμὰμ Ριζὰ καὶ σ᾿ αὐτὸν τὸν τόπο κουβαλᾶνε καὶ θάβουνε τοὺς πεθαμένους ἀπὸ τὰ πιὸ μακρυσμένα μέρη τῆς Περσίας γιὰ τὴ σωτηρία τῆς ψυχῆς τους. Ἀπ᾿ ὅπου περνοῦσε ἐξήταζε νὰ μάθει ἂν ἀπόμεινε τίποτα μέσα στὴ θύμηση τῶν ἀνθρώπων ἀπὸ τὸν Μέγ᾿ Ἀλέξανδρο ἢ ἀπὸ τὰ συνήθεια τῶν Ἑλλήνων καὶ νὰ ἰδεῖ τί ἀρχαῖες ὀνομασίες κρυβόντανε κάτω ἀπὸ τὶς καινούργιες.

Στὰ 1935 εἶχα πάγει στὴν Κέρκυρα γιὰ νὰ δουλέψω στὸ μουσεῖο καὶ κεῖ πέρα, δίχως νὰ τόχω στὸ νοῦ μου, ἕνας δάσκαλος ἀπὸ τὶς Νυφές, π᾿ ἀγαποῦσε τὰ γράμματα καὶ διάβαζε τὰ βιβλία μου, μοὖπε πὼς ὁ Ποταγὸς εἶχε ζήσει στὸ χωριό του τὰ τελευταῖα χρόνια καὶ πὼς ἐκεῖ πέρα πέθανε. Ὅπως μοὔπανε, στὰ στερνά του φοροῦσε μίαν ἀράπικη κελεμπία, ἴσως γιατὶ ὑπόφερνε ἀπὸ κατέβασμα, ποὺ τὄπαθε στὴν Ἀφρικὴ κι᾿ ἤθελε νὰ τὸ κρύψει. Ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ ξέπεσε σὲ κεῖνο τ᾿ ὄμορφο χωριό, μακρυὰ ἀπὸ τὸν κόσμο, δὲν ξεμάκρυνε ἀπ᾿ αὐτό, σὰ νὰ ηὖρε τὸ λιμάνι τῆς σωτηρίας του. Ἔκανε τὸ γιατρό, πρὸ πάντων γιὰ τοὺς φτωχούς, ποὺ τοὺς γιάτρευε χάρισμα.

Γύρεψα νἅβρω τίποτα τετράδια γραμμένα ἀπὸ τὸ χέρι του, μὰ ποὔπανε πὼς δὲν ὑπάρχουνε, γιατί, σὰ μάθανε οἱ συγγενεῖς του ἀπὸ Βυτίνα πὼς πέθανε, πήγανε στὶς Νυφὲς γιὰ νὰ τὸν κληρονομήσουν καὶ μὴ βρίσκοντας τὰ πετράδια καὶ τὰ πλούτη, ποὺ νομίζανε πὼς εἶχε κρυμμένα, ξεσκίσανε ἀπὸ τὴ μανία τους ὅτι χαρτιὰ πέσανε στὰ χέρια τους. Τὸ μόνο πρᾶγμα ποὺ ηὗρα ἤτανε μία φωτογραφία του, ποὺ τὸν παριστάνει μὲ τὸ χέρι ἀπάνω στὴν ὑδρόγειο σφαῖρα, χαλασμένη, κίτρινη καὶ σβυσμένη, ποὺ μόλις ξεχώριζε σὰν ἴσκιος ἡ φυσιογνωμία καὶ τὴν ξεσήκωσα μὲ τὸ μολύβι, γιὰ νὰ τὴ γλυτώσω ἀπὸ τὸ δόντι τοῦ καιροῦ κι αὐτὸ τὸ πιστὸ σχέδιο τὸ βάζω σὲ τοῦτο τὸ βιβλίο.

Τὸ κιβούρι τοῦ εἶναι φτωχὸ καὶ ξεχασμένο, λὲς ξεπίτηδες τὸ διάλεξε ἀπάνω στὴν Κέρκυρα, ἀνάμεσα στὴν Εὐρώπη, στὴν Ἀσία καὶ στὴν Ἀφρικὴ ποὺ στριφογύρναγε σ᾿ ὅλη τη ζωή του. Ἐκεῖ ξαπόστασε τὸ γέρικο κορμί του, ποὺ τὸ παίδεψε σὰν ἀσκητής, ὄχι ἀνεβασμένος σὲ καμιὰ κολόνα ἢ σὲ κανένα σπήλαιο κλεισμένος, ἀλλὰ περπατώντας μῆνες καὶ χρόνια γιὰ νἅβρει κεῖνον τὸν ξεχασμένο Λίθινον Πύργο τοῦ Πτολεμαίου, μέσα στὰ ἄσπλαχνα Ἰμαλάγια ἢ τὰ ὄρη τῆς Σελήνης μέσα στὸ καμίνι τῆς Ἀφρικῆς.

Τούτη ἡ ἱστορία τοῦ ἂς εἶναι σὰν ταφόπετρα σκαλισμένη ἀπὸ φτωχὸν ἐρμογλύφο, ποὺ δουλεύει μὲ τὴν πατρογονικὴ τέχνη, γιὰ νὰ παραστήσει ἕναν ἄγγελο πικραμμένον, ποὺ σιγοκλαίει μπροστὰ σ᾿ ἕνα σβυσμένο λυχνάρι, γιατὶ πέθανε ὁ καινούργιος Ὀδυσσέας, ὁ Παναγιώτης Ποταγὸς καὶ πιὸ πολύ, γιατὶ κείτεται στὴν ἐρημιά, ὄχι τοῦ Γόβη ἢ τῆς Περσίας, ἀλλὰ στὴν πιὸ φριχτὴ ἔρημο τῆς Λησμονιᾶς, πεταμένος σὰν Κινέζος λῃστής.

Πέθανε στὰ 1903, γέρος ἑβδομήντα ἕξη χρονῶν.

(Ο κ. Κάρολος Μωραΐτης έγραψε τη μυθιστορηματική βιογραφία «Εις Έλλην», τη μοναδική ολοκληρωμένη αναφορά στον Αρκάδα Παναγιώτη Ποταγό)

Γαλανιάδη Εύα