Η Νεοελληνική φιλοσοφία είναι η μεγάλη και αδικημένη άγνωστη του τωρινού μας καιρού, των ελληνικών μας γραμμάτων. Συνάμα είναι το μέρος της ελληνικής φιλοσοφίας το οποίο έχει ερευνηθεί λιγότερο από άλλα, καθώς έχει επικρατήσει ως ελληνική φιλοσοφία να εννοούμε κατεξοχήν την αρχαία και λιγότερο τη φιλοσοφία των βυζαντινών χρόνων.

Νεοελληνική φιλοσοφία αποκαλούμε, κατά προσέγγιση (μιας και τα φιλοσοφικά όρια δεν δύνανται να συμπίπτουν κατά απόλυτο τρόπο με τα ιστορικά), το κομμάτι της φιλοσοφίας που ασκήθηκε στον ελληνικό χώρο την περίοδο από το 1600 έως το 1850. Ως Νεοέλληνες φιλοσόφους, κατ’  ακολουθία, θεωρούμε όσους όχι μόνο γεννήθηκαν Έλληνες αλλά και πραγματεύτηκαν επιστημονικά ζητήματα στα ελληνικά, καθώς ένα μεγάλο μέρος διανοούμενων μετά την Άλωση απορροφήθηκε από τη Δύση και τα Πανεπιστήμια της, με αποτέλεσμα να συγγράψει φιλοσοφικές εργασίες κυρίως στη λατινική ή σε ευρωπαϊκές γλώσσες.

Η φιλοσοφία που δημιουργήθηκε στον ελλαδικό χώρο από Έλληνες διαφωτιστές επιχειρεί να προσαρμόσει, παράλληλα με το να εισάγει, στην ελληνική πραγματικότητα και στις τότε εθνικές ανάγκες μια διάσταση ευρωπαϊκή που εκείνη την περίοδο ταυτίζεται πρώτιστα με τη νεωτερική επιστήμη. Οι ανακαλύψεις του Νεύτωνα, του Κοπέρνικου και άλλων «ευκλεών» επιστημόνων εκείνου του δημιουργικού καιρού ήταν αδύνατο να μην επηρεάσουν τα ελεύθερα πνεύματα της δικής μας πατρίδας. Αφορμώμενοι από το θαυμασμό προς τα επιτεύγματα των Ευρωπαίων και βαρυνόμενοι από την πνευματική αθλιότητα του υπόδουλου γένους κάποιοι από τους Έλληνες διανοητές επιχείρησαν να μεταφέρουν τις νέες γνώσεις εδώ. Το εγχείρημα αυτής της μεταφοράς των ιδεών ονομάστηκε «μετακένωση» και συνιστούσε μια μορφή επιστροφής των επιστημών στον χώρο όπου γεννήθηκαν. Οι ιδέες εκείνες, της εποχής κυρίως του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, ήταν εξ’ αρχής διαποτισμένες με το αρχαίο ιδεώδες περί ανθρώπου και πολιτείας.

Οι ανακαλύψεις των φυσικών επιστημόνων τον 15ο και 16ο αιώνα κλόνισαν τα θεμέλια του τότε γνωστού πολιτικού, θρησκευτικού και επιστημονικού κατεστημένου, όπως και της πίστης σε δεδομένες γνώσεις. Ο πρώτος κλονισμός αφορούσε το γεωκεντρικό σύστημα, καθώς η ανακάλυψη του ηλιοκεντρικού συστήματος ανέτρεπε τη, μέχρι εκείνο τον καιρό, σταθερή προσήλωση στον Αριστοτέλη και στη γενική συλλογιστική που ο Σταγιρίτης είχε καθιερώσει σε σχέση με ζωτικά ζητήματα της επιστημονικής και θεολογικής διερεύνησης. Η αμφισβήτηση του αριστοτελικού κατεστημένου απενίσχυε επίσης την παρουσία ορισμένων θεσμών τόσο πολιτικών όσο και θρησκευτικών. Καταρρίπτοντας την αριστοτελική φυσική, αποκαθηλώνοντας επιστημονικά τον φιλόσοφο του Πρώτου Κινούντος Ακινήτου, υπήρχε ο κίνδυνος να καταρριφθεί και ένα από τα ισχυρά ερείσματα της δυτικής και ανατολικής θεολογίας. Φυσικά η Ιστορία απέδειξε πως οι φόβοι αυτοί δεν ήταν ρεαλιστικοί. Ο παλαιός κόσμος ανατράπηκε για να έρθει στη θέση του ο καινούριος με μια διαδικασία που σε εμάς σήμερα φαίνεται πιθανόν απλή, αλλά για τους ανθρώπους που βίωσαν τα γεγονότα εκείνης της εποχής τα τραύματα υπήρξαν πολλαπλά και δυστυχώς μερικές φορές ουδόλως επιπόλαια.

Σκοπός του εξεγειρόμενου έθνους, μέσω της διαμεσολάβησης τούτων των ιδεών για τη γνώση, για τη γλώσσα, για το ηθικώς και πολιτικώς ευ πράττειν, γινόταν εκ νέου η ευδαιμονία, όχι μια ευδαιμονία αφαιρετική και αναβαλλόμενη στο Επέκεινα αλλά μια ευδαιμονία πραγματιστική, συγκεκριμένη, άμεσα εφαρμόσιμη, που θα προέκυπτε από την επιστροφή στη γνώση της επιστήμης, στον ορθό λόγο και στην απαλλαγή του έθνους από τη «νηπιώδη μωρία» και το «σκότος της αφιλοσοφίας», όπως χαρακτηριστικά τα αποκαλεί ο Κοραής. Οι φιλοσοφικές ιδέες του Locke, του Leibniz, του Descartes, του Wolff, κ.ά. άσκησαν ιδιαίτερη επίδραση στο στοχασμό αυτών των ανθρώπων. Η Παιδαγωγία του Μοισιόδακα, επί παραδείγματι, είναι επηρεασμένη βαθύτατα από τις παιδαγωγικές ιδέες του Locke, o Βούλγαρης, εκλεκτικά είναι η αλήθεια, φαίνεται να εκτιμά ιδιαίτερα τις απόψεις του Leibniz και του Wolff. Ο Κούμας είναι Καντιανός και τα έργα του συχνά απηχούν απόψεις επίσης του Wolff. Ο Κοραής είναι επηρεασμένος από τους Γάλλους στοχαστές και περισσότερο από τους λεγόμενους Ideologues. Καθώς τα αντίστοιχα ρεύματα στην Ευρώπη προτίθεντο να μεταβάλλουν την μέχρι τότε πραγματικότητα ώστε να καθορίσουν μια νέα Ηθική και να διαμορφώσουν ένα νέο άνθρωπο, οι θεωρίες των εδώ φιλοσόφων αποκτούσαν χαρακτήρα κυρίως ηθικοπρακτικό.

Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι οι άνθρωποι που μετέφεραν τη διανόηση της Ευρώπης στην Ελλάδα και βοήθησαν στο να εδραιωθεί ένας βασικός πόλος στοχασμού και νεωτερισμού όπως και να διαφωτιστεί το Γένος σε σκοτεινούς εθνικούς καιρούς, τελούν σε πλήρη σχεδόν ασημότητα στα ελληνικά σχολεία. Τα ονόματα του Μεθόδιου Ανθρακίτη, του Ιώσηπου Μοισιόδακα, του Βενιαμίν του Λέσβιου, του Δημητρίου Καταρτζή, του Αθανάσιου Ψαλίδα, του Χριστόδουλου Παμπλέκη, του Βικέντιου Δαμωδού, του Θεόφιλου Καΐρη και άλλων πολλών είναι μάλλον άγνωστα στους περισσότερους.

Γνωρίζουμε τα πολεμικά κατορθώματα της Επανάστασης αλλά αγνοούμε τις ιδέες οι οποίες συνιστούσαν την κινητήριο δύναμη για αυτά. Η τυχαιότητα ενός τέτοιου φαινομένου δεν φαίνεται πειστική αρκετά. Ίσως πιο πειστικά να επάγεται μια περιπτωσιολογία που να αρμόζει σε μια επίμονη και παράδοξη ιδεολογική καθήλωση των μεταγενέστερων εθνικών μας πολιτικών αλλά κι αυτό ας αποφευχθεί προς όφελος της μη διασάλευσης της ησυχίας των νεκρών όσο και των τωρινών, των ζώντων. Καλύτερο μάλλον θα ήταν, ενεργώντας ωφέλιμα, πρακτικά, στο πλαίσιο του οράματος εκείνης της εποχής των Ελλήνων φιλοσόφων, να ενεργήσουμε έτσι ώστε η γνώση αυτή και ο κάματος των παλαιοτέρων από εμάς Ελλήνων να μη διυλιστεί υπεραπλουστευτικά. Να μεριμνήσουμε ώστε να επιστρέψει στη ζώσα πραγματικότητα και να θυμίσει πως όταν ένα γένος σαν το ελληνικό, μια οικογένεια αρχαία και ιστορική, παραμένει ενωμένη και αδιάσπαστη σε μιαν ιστορική συνέχεια γίνεται μεγαλύτερη και ασφαλέστερη και καθιστά την ίδια την επιστημονική γνώση και συνέχεια ασφαλέστερη. Η συζήτηση των χρόνων εκείνων, που επικεντρώνεται στα ζητήματα της γλώσσας, της ηθικής, της παιδείας, της ελευθερίας, του ορθολογισμού, των νέων επιστημών, είναι επίκαιρη σήμερα που ο αγνωστικισμός και ο σχετικισμός φαίνονται να πλήττουν την αξιοθεσία του συστήματός μας και οι πνευματικές μας δυνάμεις να απαιτούν εκ νέου αφύπνιση, σε τούτη την τόσο μακρινά μεταεπαναστατική περίοδο, που δυστυχώς έχει χρεία ενός ακόμα διαφωτισμού, χρεία μιας ακόμη επικράτησης των αρχών του πρακτικού λόγου.