Οι Λαγκαδι(α)νοί κατέχουν το λαϊκό πανελλήνιο πιστοποιητικό που βεβαιώνει ότι και αυτοί «έχτισαν τον κόσμο». Τον ίδιον έπαινο ακούμε για τα φημισμένα μαστοροχώρια ανά την Ελλάδα, όπως για τους Δυτικομακεδόνες (Ζουπανιώτες) και Κονιτσιώτες (Πυρσογιαννίτες). Για τους τελευταίους αυτούς Ηπειρώτες χτίστες, Λαγκαδινοί μαστόροι έχουν να πουν καλά λόγια : «Αυτοί πήγαιναν για τη δόξα. Εμείς για το μεροδούλι!».

Στην Πελοπόννησο είναι τώρα οι Λαγκαδινοί οι πιο ακουστοί. Πράγματι πήραν τα πρωτεία, ιδίως αφότου οι Κλουκινιώτες ή (Αγιο)Βαρβαρίτες των Καλαβρύτων μετά από το Μεγάλο Ξεσηκωμό του 1821 κατά το πλείστον επιδόθηκαν στην προσοδοφόρα σταφιδοκαλλιέργεια κάτω στην παραλία του Κορινθιακού (στη «Βόχα»), εγκαταλείποντας έτσι την οικοδομική. Ωστόσο, ήδη οι Λαγκαδινοί είχαν με επιτυχία επιδοθεί στην οικοδομική τέχνη. Είναι γνωστό ότι στην τελευταία περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας είχαν αναλάβει να κατασκευάσουν και έργα της Τουρκικής Διοίκησης, όπως ακόμα και σε φρούρια είχαν εργαστεί. Η σύγχρονη επιστημονική έρευνα τεκμηριώνει την οικοδόμηση τζαμιών της Πελοποννήσου από ντόπιους μαστόρους, σκεπτόμαστε τους Κλουκινιώτες και τους Λαγκαδινούς. Κάποτε τα οθωμανικά αρχεία θα μας διαφωτίσουν σχετικά. Για ένα τουλάχιστον παράδειγμα είμαστε σχεδόν πεπεισμένοι: πρόκειται για το σωζόμενο Αγά Πασά τζαμί, σήμερα γνωστό ως Βουλευτικό, στο Ναύπλιο, έργο στα 1818-1819 του Λαγκαδινού πρωτομάστορα Αντωνίου Ρηγόπουλου. (Η πληροφορία προέρχεται από κείμενο του τρίτου τετάρτου του 19ου αι., ηλικιωμένου Ανώνυμου λόγιου Λαγκαδινού, αξιόπιστου και εξόχως αντικειμενικού, μη παραλείποντας να αναφερθεί σε επώνυμους Τούρκους συγκάτοικους, μη παρασιωπώντας εξισλαμισμό πατριώτη του Χριστιανού προύχοντα).

Οι Λαγκαδινοί μαστόροι παλαιότερα έχτιζαν συνήθως τρίκλιτες βασιλικές. Δεκάδες χτίστηκαν μόνο στο διάστημα 1807-1812 επί Βελή Πασά Μωραβαλεσί. Σίγουρα μερίδιο στην κατασκευή τους είχαν οι πατριώτες μας, αλλά μόνο για 4 είναι τεκμηριωμένη η συμμετοχή τους. Μετά την Επανάσταση χτίσαν και πολλές τρουλωτές, αργότερα τις εφοδίασαν και με κωδωνοστάσιο. Ανάμεσα στις τρουλωτές εμφανίζεται και ένας νέος τύπος : οι λεγόμενες «οκταγωνικές» (λόγω της στήριξης του πολύ ευμεγέθους τώρα τρούλου τους σε 8 σημεία, πατώντας ακόμα και στους εξωτερικούς τοίχους). Ο τύπος αυτός είναι εμπνευσμένος από τετράγωνα τζαμιά με παρόμοιο τρούλο, που ακριβώς είχαν χτιστεί από Κλουκινιώτες και Λαγκαδινούς. Το παλαιότερο δείγμα είναι η Αγία Κυριακή Δημητσάνας, 1832, από Βαρβαρίτες. Στη ναοδομία οι Λαγκαδινοί έχουν προσφέρει δικἀ τους ιδιαίτερα μορφολογικά στοιχεία. Διαμόρφωσαν δικό τους τύπο περιθυρώματοςτης κύριας εισόδου στο ναό με ευρύ άνοιγμα, οριζόντιο λίθινο υπέρθυρο και άνωθεν τύμπανο (συχνά κατάκοσμο) καλυπτόμενο από ημικυκλικό ανακουφιστικό τόξο. Σε ένα μάλιστα πρώιμο παράδειγμα 1823, στην Αγία Μονή Μερζέ ή «εκκλησία του [Θεόδωρου] Κολοκοτρώνη» ταλαντούχος πρωτομάστορας (που πρέπει να ήταν Λαγκαδινός) συνδύασε το ως άνω τυπικό θύρωμα με σειρά τυφλών αψιδωμάτων. Λύση που δείχνει γνώση του τελευταίου αυτού στοιχείου που κατά παράδοση αιώνων κληρονομήθηκε(μέσω μαστόρων από τα Κλουκινοχώρια) από τον υστεροβυζαντινό Μυστρά. Μια άλλη δημιουργία κατ΄ εξοχήν των Λαγκαδινών πρωτομαστόρων είναι η επινόηση δικής τους μορφής κωδωνοστασίου. Συγκεκριμένα επινόησαν το κορύφωμά του ως πυραμίδα εμμέτρων διαστάσεων. Προφανώς επηρεάστηκαν από αντίστοιχα επτανησιακά παραδείγματα, τα οποία βέβαια ως πρότυπο είχαν το Campanile του Αγίου Μάρκου στη Βενετία.

Οι Λαγκαδινοί ήσαν οικοδόμοι κατ΄ εξοχήν σπιτιών. Σπιτιών τόσο στέρεων ώστε να υπάρχουν από τον 19ον αιώνα εν πολλοίς αλώβητων, παρά τους τόσους σεισμούς στα ενδιάμεσα χρόνια. Στέρεο αλλά λιτό χτίσιμο. Συνήθης διάκοσμος (σχεδόν σήμα κατατεθέν των Λαγκαδι(α)νών μαστόρων) ένα τετράφυλλο (κοντά στις δύο γωνιές της πρόσοψης) από 8 κοίλα κεραμίδια που δημιουργούσαν σταυρό (πολύ πιθανόν ως αποτρεπτικό του κακού). Σημειώνεται ότι προεπαναστατικά τα σπίτια ήταν ισόγεια μονόχωρα που συστέγαζαν την οικογένεια και τα ζώα τους. Το σχήμα τους ορθογώνιο, κατά κανόνα μακρυνάρι, δηλαδή ο μεγάλος τους άξονα κάθετος στις ισοϋψείς καμπύλες του εδάφους. Η μεγάλη πλευρά με την είσοδο πάντα προσηλιακά (νοτιοανατολικά). Ελάχιστα μικρά παράθυρα με ημικυκλικό υπέρθυρο. (Αρχικά δε κανένα παράθυρο!). Μετά την Επανάσταση τα σπίτια μεγάλωναν βαθμιαία. Γύρω δε στα 1850 που πραγματοποιήθηκε η λαϊκή ανοικοδόμηση, η εξέλιξη έφτασε στο ανογωκάτογο σπίτι. Το κατώϊ (εν μέρει θολωτό, στο πίσω μέρος) χρησίμευε ως στάβλος, αποθήκη τροφίμων και του κρασιού (μέσα σε ξύλινο βαγένι). Το ανώϊ, η κατ΄ εξοχήν κατοικία ήταν τετράχωρο. Ο μπάρμπα-Χρήστος από τα Λαγκάδια ονομάτισε τους χώρους ποιητικά : πάτωμα –γωνιά γκιλέρι –μεσαριά Πάτωμα (νότια στο σπίτι) εξ αιτίας του ξύλινου δαπέδου του χώρου ήταν η σάλα, λεγόταν και οντάς (= τουρκιστί oda), χρησίμευε και ως ξενώνας. Γωνιά ή χειμωνιάτικο με το τζάκι (βορεινά στο σπίτι, πάνω από το θόλο), όπου κατ΄εξοχήν κοιμόταν η οικογένεια. Γκιλλέρι ή κιλλέρι ή κελλάρι (εξ ου και προέρχονται τα δύο πρώτα). Μεσαριά (ή εμπατή, ο μικρός χώρος εισόδου στη μέση του σπιτιού).

Στα Λαγκάδια εξ αιτίας του επικλινούς εδάφους κτίζονταν και τριώροφα σπίτια, σπανιότερα και πενταώροφα . Στα Λαγκάδια απαντάμε και έναν ιδιόμορφο τύπο τριώροφου πάνω στους εμπορικούς δρόμους. Στο ισόγειο το κατάστημα, στον όροφο στάβλος (!) και επάνω η κατ΄ εξοχήν κατοικία. Σημειώνεται η εξέλιξη και μεταβολές της κατοικίας επηρεάζονταν από τις ανάγκες της οικογένειας, τις οικονομικές συνθήκες και εκτός άλλων και από επιδράσεις εξωτερικές, όπως η εμπειρία μετακινούμενων τεχνιτών, αλλά και άλλων, ιδίως εμπόρων. Υπάρχει περίπτωση το τετράχωρο ανώϊ να μιμήθηκε ηπειρωτικά πρότυπα. Αντιπροσωπευτικό στοιχείο των σταδίων εξέλιξης της κατοικίας είναι κατ΄ εξοχήν το παράθυρο. Αυτό από το αρχέγονο προεπαναστατικό μικρό τοξωτό εμφανίζεται να μεγαλώνει σταδιακά με διαφοροποιούμενη κάλυψη. Έφτασε στο τέλος του 19ου αι. να κατασκευάζεται ορθογώνιο εξαιρετικά μεγάλο με οριζόντιο πέτρινο υπέρθυρο (σκεπαστάρι το λέγαν οι μαστόροι). Κάτω δε από την επίδραση του νεοκλασσικισμού απόκτησε το παράθυρο και αέτωμα. Εδώ πάλι εμφανίστηκε η ιδιοφυΐα των μαστόρων. Αντί οι δύο πλάγιες λοξές πλευρές του αετώματος («ελληνικό» το έλεγαν οι μαστόροι μας) να γίνουν από σοβά, χρησιμοποιήθηκαν δυό πετρόπλακες μεγάλες και πλατιές σε βάθος ώστε να δημιουργήσουν ανακουφιστικό τρίγωνο πάνω από το λίθινο υπέρθυρο!

Γιδάς Ρουμλουκιού, 26.09.2016, ω 22:04΄

Αρχιτέκτων μαστρ΄ Αργύρης Πετρονώτης