Όταν η γενιά μου μαθήτευε, και δεν πάνε πια και τόσα χρόνια, θυμάμαι που πολύς λόγος γινόταν για τον λεγόμενο «πνευματικό άνθρωπο» και τη σημασία του για την κοινωνία. Μας ζάλιζαν οι δάσκαλοί μας στο σχολείο για την τοποθέτηση του ενός μεγάλου συγγραφέα ή τη δήλωση του τάδε μεγάλου ποιητή ως προς τα πράγματα που συνέβαιναν στη χώρα και στον κόσμο. Καθόλου δεν μας άρεσε αυτό, ως μαθητές, ομολογουμένως. Ωστόσο, το ζήτημα είναι ότι τότε οι άνθρωποι που ένιωθαν ότι κάτι είχαν να πουν για τη ζωή και για την κοινωνία, μιλούσαν. Και, το κυριότερο, συναισθάνονταν την ευθύνη απέναντι στην κοινωνία να το κάνουν.

Βέβαια, ήταν και η εποχή των αυθεντιών. Και μπορεί τις αυθεντίες ήδη να τις είχε αποκηρύξει ο Διαφωτισμός κάτι αιώνες νωρίτερα, ωστόσο η κοινωνία αποζητούσε τη γνώμη, την άποψη των ανθρώπων της τέχνης, των καλλιτεχνών. Και οι καλλιτέχνες, οι προικισμένοι από τη φύση τους και οι συναισθανόμενοι τις λεπτές αποχρώσεις της ζωής, μιλούσαν και εκφράζονταν. Τοποθετούντο. Μας έκαναν να σκεφτόμαστε, ακόμα και εμάς που ως πιτσιρίκια τότε ήμασταν υποχρεωμένοι να τους διαβάζουμε.

Θεωρώ ότι δεν κάνω λάθος φθάνοντας στη διαπίστωση ότι δεν μιλούν πια οι πνευματικοί άνθρωποι στον τόπο μας. Σαν να σίγησαν οι φωνές τους. 

Πολλά τα μέσα για να εκφραστεί κανείς σήμερα, η πληροφορία δε, διαδίδεται με αμεσότητα που πριν από μια δεκαετία απλώς την ονειρευόμασταν. Και μπορεί σύγχρονοι συγγραφείς και καλλιτέχνες να αναρτούν στις προσωπικές τους σελίδες κάποιους προβληματισμούς τους, αλλά λείπει η τοποθέτηση, η άποψη, το θάρρος να κρίνουν, να επικρίνουν ή να προτείνουν. Η κοινωνία δεν περνάει την καλύτερη φάση της, και αρνούμαι να πιστέψω ότι μένουν ασυγκίνητοι μπροστά στις διεργασίες που συντελούνται. Οπωσδήποτε, ένας καλλιτέχνης οφείλει πρώτα απ' όλα να εκφράζεται μέσω της τέχνης του, όμως δεν θα έβλαπτε πού και πού να απευθυνόταν στον κόσμο πιο άμεσα, αναλαμβάνοντας και την ευθύνη.

Βόλεμα; Παραίτηση; Διαφορετική θεώρηση του κόσμου; Δεν τους δίνεται πια το βήμα στα μέσα, που οπωσδήποτε προωθούν κάποιους και τους περισσότερους που δεν «πουλάνε» τους έχουν στην απ' έξω; Γεγονός είναι ότι έχει γεμίσει σαβούρα η τηλεόραση εδώ και πολλά χρόνια. Οι εφημερίδες, που ήταν πάντοτε το τελευταίο προπύργιο του Λόγου, έχουν χάσει την αξιοπιστία τους προ πολλού. Τα ρεπορτάζ που κατακλύζουν τα μέσα, ασχολούνται με τους δέκα πλουσιότερους ηθοποιούς του πλανήτη, με τις πιπεράτες δηλώσεις κάποιου συγγραφέα ίσως, με θέματα που θα κάνουν πολλά «κλικ». Στα ευπώλητα, οι «(κάμποσες) Αποχρώσεις του γκρι», να προωθούνται συστηματικά, αφού «τα φέρνουν» στο ταμείο.

Από τις εποχές, λοιπόν, που οι πνευματικοί άνθρωποι μιλούσαν, ας θυμηθούμε τη δήλωση του Γ. Σεφέρη για τη χούντα των συνταγματαρχών, η οποία δημοσιοποιήθηκε σαν χθες, στις 28 Μαρτίου του 1969, δύο χρόνια προτού πεθάνει. Τότε, ο νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης αποφάσισε να μιλήσει ανοιχτά κατά της χούντας των συνταγματαρχών. Ετοίμασε μια δήλωση και τη μαγνητοφώνησε, στην οποία, ανάμεσα στα άλλα, απευθυνόταν στο καθεστώς, προειδοποιώντας το ότι οδηγούσε τη χώρα στην τραγωδία.

Η μαγνητοφωνημένη κασέτα έφθασε λαθραία λαθραία στο Λονδίνο και αυθημερόν η δήλωσή του μεταδόθηκε από την Ελληνική Υπηρεσία του BBC, ενώ αναμεταδόθηκε από τον ραδιοφωνικό σταθμό του Παρισιού και από την Deutsche Welle.

Είπε: 

«Πάει καιρός που πήρα την απόφαση να κρατηθώ έξω από τα πολιτικά του τόπου. Προσπάθησα άλλοτε να το εξηγήσω, αυτό δεν σημαίνει διόλου πως μου είναι αδιάφορη η πολιτική ζωή μας.

»Έτσι, από τα χρόνια εκείνα ως τώρα τελευταία έπαψα κατά κανόνα ν’ αγγίζω τέτοια θέματα. Εξ άλλου τα όσα δημοσίεψα ως τις αρχές του 1967, και η κατοπινή στάση μου (δεν έχω δημοσιέψει τίποτε στην Ελλάδα από τότε που φιμώθηκε η ελευθερία) έδειχναν, μου φαίνεται, αρκετά καθαρά τη σκέψη μου.

»Μολαταύτα, μήνες τώρα, αισθάνομαι μέσα μου και γύρω μου, ολοένα πιο επιτακτικά το χρέος να πω ένα λόγο για τη σημερινή κατάστασή μας. Με όλη τη δυνατή συντομία, να τι θα έλεγα:

»Κλείνουν δυο χρόνια που μας έχει επιβληθεί ένα καθεστώς όλως διόλου αντίθετο με τα ιδεώδη για τα οποία πολέμησε ο κόσμος μας και τόσο περίλαμπρα ο λαός μας, στον τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο.

»Είναι μια κατάσταση υποχρεωτικής νάρκης όπου, όσες πνευματικές αξίες κατορθώσαμε να κρατήσουμε ζωντανές, με πόνους και με κόπους, πάνε κι’ αυτές να καταποντισθούν μέσα στα ελώδη στεκάμενα νερά. Δεν θα μου είταν δύσκολο να καταλάβω πως τέτοιες ζημιές δεν λογαριάζουν παρά πολύ για ορισμένους ανθρώπους. Δυστυχώς, δεν πρόκειται μόνο γι’ αυτόν τον κίνδυνο.

»Όλοι πια το διδάχτηκαν και το ξέρουν πως στις δικτατορικές καταστάσεις, η αρχή μπορεί να μοιάζει εύκολη, όμως η τραγωδία περιμένει, αναπότρεπτη, στο τέλος. Το δράμα αυτού του τέλους μάς βασανίζει, συνειδητά ή ασυνείδητα όπως στους παμπάλαιους χορούς του Αισχύλου. Όσο μένει η ανωμαλία, τόσο προχωρεί το κακό.

»Είμαι ένας άνθρωπος χωρίς κανένα απολύτως πολιτικό δεσμό, και, μπορώ να το πω, μιλώ χωρίς φόβο και χωρίς πάθος. Βλέπω μπροστά μου τον γκρεμό όπου μας οδηγεί η καταπίεση που κάλυψε τον τόπο. Αυτή η ανωμαλία πρέπει να σταματήσει. Είναι Εθνική επιταγή.

»Τώρα ξαναγυρίζω στη σιωπή μου. Παρακαλώ το Θεό, να μη με φέρει άλλη φορά σε παρόμοια ανάγκη να ξαναμιλήσω».

Το αποτέλεσμα ήταν η χούντα να ενοχληθεί, φυσικά, από τη δήλωση του Γιώργου Σεφέρη και να του αφαιρέσει τον τίτλο του πρέσβεως επί τιμή, καθώς και το διπλωματικό του διαβατήριο. Προκειμένου να δικαιολογηθεί, το καθεστώς προέβαλε το επιχείρημα ότι η δήλωση του ποιητή αναμεταδόθηκε από το ραδιόφωνο της Σοβιετικής Ένωσης, επομένως συνιστούσε προπαγάνδα κατά του έθνους. Ο ελληνικός Τύπος που ήταν φιλικά προσκείμενος στο καθεστώς, έγραψε ότι «πούλησε την Κύπρο για να πάρει το Νομπέλ», τον κατηγόρησε ως κρυφοκομμουνιστή και τον χαρακτήρισε όργανο των ξένων κυβερνήσεων.

Γαλανιάδη Εύα