Νοτιοανατολικά του οροπεδίου Ξεροκάμπι, ανάμεσα στα χωριά Άγιος Ιωάννης και Άγιος Πέτρος, υψώνεται μια φυσική πυραμίδα που πάνω της βρίσκονται ερείπια οικισμού, αλλά και οχυρό που η παράδοση διέσωσε με το όνομα «Κάστρο της Ωριάς». Οι ιστορικές πηγές, όμως, τοποθετούν εδώ το κάστρο Estella (Άστρον). Το οχυρό έχει κτιστεί σε στρατηγική θέση, πάνω στον μοναδικό φυσικό δρόμο που ένωνε την Αργολίδα με τη Λακωνία και την παραλιακή Κυνουρία με την κεντρική Αρκαδία.

Με τη βεβαιότητα πως το λεγόμενο σήμερα κάστρο της Ωριάς είναι εκείνο που κτίστηκε από τους Φράγκους το 1256 επάνω στα βουνά για να επιβλέπει τους ανυπότακτους Τσάκωνες, οι μελετητές Σπ. Λάμπρος, Αδ. Αδαμαντίου, Νικ. Βέης και Κ. Ρωμαίος τοποθέτησαν εδώ το κάστρο Estella του αραγωνικού Χρονικού. Αργότερα, ο λαός συνέδεσε την ονομασία Estella με τον αρκετά διαδεδομένο στην Ελλάδα θρύλο περί της «Ωριάς» ή «Ωραίας αρχόντισσας» και το ονόμασε «Κάστρο της Ωριάς», όπως ονομάστηκαν δεκάδες ακόμα κάστρα στον τόπο μας.

Μετά τις επιτυχίες του Ανδρονίκου Ασάν το έτος 1320, το κάστρο πέρασε στα χέρια του Δεσποτάτου του Μυστρά. Το 1407 καταλήφθηκε από τους Ενετούς του Ναυπλίου, ενώ το 1423 πέρασε στα χέρια των Μελισσηνών. Το 1463 το κάστρο βρισκόταν στη δικαιοδοσία των Ενετών, ενώ το 1467 πέρασε στα χέρια των Τούρκων.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Στη δυτική ομαλή πλαγιά υπήρχε διπλός οχυρωματικός περίβολος. Το εξωτερικό τείχος είναι κτισμένο με ξερολιθιά και έκλεινε μέσα του έναν μεγάλο οικισμό με περισσότερες από 150 μονόχωρες οικίες, μικρών διαστάσεων, 4 x 8 μέτρων περίπου. Τριάντα μέτρα πριν από την κορυφή υψώνεται δεύτερη σειρά τειχών που έχει κτιστεί με πέτρες και ασβεστοκονίαμα και διασώζεται σε μήκος 100 μ. και ύψος σχεδόν 3 μέτρα. Μια στενή, εξωτερικά, πύλη, η οποία προς τα μέσα πλαταίνει ώστε να χωρά 4-5 υπερασπιστές του κάστρου, οδηγεί στο ευρύχωρο πλάτωμα της κορυφής, όπου είναι ορατά τα θεμέλια τριών κατοικιών, αλλά και ένας τετράγωνος πύργος που διασώζεται σε ύψος 3 μέτρα.

Το σχήμα του κάστρου ακολουθεί την φυσική διαμόρφωση του εδάφους, η δυτική πλευρά του οποίου είναι ομαλή και η ανατολική πιο κρημνώδης. Αποτελείται από δυο οχυρωματικούς περιβόλους που προστατεύουν τη δυτική πιο ευπρόσβλητη πλευρά, ενώ το εξωτερικό τείχος περιβάλει οικισμό και το εσωτερικό στην κορυφή του υψώματος την ακρόπολη. Η συνολική έκταση του κάστρου ανέρχεται περίπου στα 22 στρέμματα.

Στον εξωτερικό περίβολο δεν έχει εντοπιστεί είσοδος. Στον εσωτερικό περίβολο διακρίνεται η κύρια είσοδος της ακρόπολης, ενώ κοντά στο βόρειο άκρο του τείχους υπάρχει μια δεύτερη. Ενδείξεις και για μια τρίτη είσοδο υπάρχουν στο νοτιοανατολικό τμήμα του τείχους. 

Το εξωτερικό τείχος είναι κατασκευασμένο από ξερολιθιά. Οι λίθοι είναι επεξεργασμένοι, πλακοειδούς σχήματος. Η οχύρωση της ακρόπολης αποτελείται από λιθοδομή με ασβεστοκονίαμα. 

Εντός του περιβόλου απαντά πύργος επόπτευσης τετράγωνης κάτοψης που διασώζεται σε ύψος 3 μέτρα. Έχει κατασκευαστεί από λιθοδομή με ασβεστοκονίαμα, ενώ στη δυτική πλευρά του πύργου διακρίνεται χρήση πλίνθων.

Εντός του εξωτερικού περιβόλου και εκτός του εσωτερικού, εντοπίζονται ίχνη οικισμού που αποτελούνται από αρκετές μονόχωρες ορθογώνιες κατασκευές από ξερολιθιά. Ένα διώροφο κτίσμα μόνο ξεχωρίζει λόγω του προθαλάμου και των δυο χώρων που διαθέτει.

Το όνομα Ωριά ή Ωργιά σύμφωνα με τις ελληνικές παραδόσεις και τα δημοτικά τραγούδια σημαίνει αφενός μεν ηρωίδα αφετέρου ως παράγωγο όνομα ωραίας (γυναίκας), ωριάς.

Κατά τον επικρατέστερο τύπο των δημοτικών τραγουδιών η Ωριά φέρεται άλλοτε ως Βασίλισσα, και άλλοτε ως Πριγκίπισσα κάστρου που πολιορκούμενη από Οθωμανούς ή Σαρακηνούς υπεραμύνθηκε για πολλά χρόνια μέχρις ότου κάποιος από τους πολιορκητές κατάφερε να εισέλθει στο κάστρο. Μάλιστα λέγεται πως αυτός ήταν από ελληνίδα μάνα ο οποίος μηχανεύτηκε το εξής (επικρατέστερο) τέχνασμα, προκειμένου να πετύχει την κατάληψη του απόρθητου κάστρου: Μεταμφιέστηκε σε γυναίκα εγκυμονούσα, (ή κατ΄ άλλες παραλλαγές σε μοναχό), και φθάνοντας στη πύλη του κάστρου ικέτευε ν΄ ανοίξουν για να γεννήσει (ή να ξεκουραστεί από την ασκητεία ή για καταφυγή μεταξύ των ομοθρήσκων του).

Έτσι παραπεισθείσα η ευσπλαχνική Βασίλισσα (ή Πριγκίπισσα) διέταξε ν΄ ανοίξει η Πύλη για να εισέλθει ο ικέτης, αλλά "όσο ν΄ ανοίξη η πόρτα, χίλιοι εμπήκαν, κι όσο να μισανοίξη γέμισ΄ η αυλή, κι όσο να καλοκλείση η Χώρα πάρθηκε".

Αυτός δε που μηχανεύτηκε την εκπόρθηση κατά προηγούμενη συμφωνία με τον επικεφαλής των πολιορκητών έσπευσε να συλλάβει την Ωριά προκειμένου να την πάρει γυναίκα του πλην όμως εκείνη αλλόφρων από την απελπισία ρίφθηκε από τους προμαχώνες του κάστρου και σκοτώθηκε.

Σύμφωνα με την λαϊκή παράδοση, - που ως γνωστό αναφέρεται σε πολλά μεσαιωνικά κάστρα της Ελλάδας - το κάστρο ανήκε σε μια γενναία και όμορφη Φράγκισα αρχόντισα, που αντιστεκόταν επί 12 χρόνια τους Τούρκους. Όταν τελικά το κάστρο καταλήφθηκε με δόλο, η αρχόντισα πήδησε από τα τείχη στο κενό, προκειμένου να μην τη συλλάβουν αιχμάλωτη οι εχθροί. Την ιστορία αυτή αφηγείται και ένα δημοτικό τραγούδι που ας σημειωθεί υπάρχει σε διάφορες διασκευές.

Σωσμένο από τη λαϊκή παράδοση το δημοτικό τραγούδι αυτό, αφηγείται τον τρόπο με τον οποίο πάρθηκε από τους Τούρκους το κάστρο της Ωριάς, κοντά στον Αγιο Πέτρο Κυνουρίας, κάστρο που το διαφέντευε μια όμορφη Φράγκισα αρχόντισα, η οποία προτίμησε να πεθάνει παρά να παραδοθεί.

Του κάστρου της Ωριάς

Όσα κάστρα κι αν είδα κι όσα λόγιασα
σαν της Ωριάς το κάστρο δεν ελόγιασα
Σαράντα πύργους έχει όλο μάλαγμα
κι άλλους σαρανταπέντε για τον πόλεμο
Τούρκος το πολεμάει χρόνους δώδεκα
και δεν μπορεί να το πατήσει
Ένας κακός Τουρκάκης ένας Κόνιαρος
πάγει στο βασιλέα και τον προσκυνά:
-Αφέντη βασιλέα, τ' ειν' το τάγμα σου;
-Χίλια φλωριά σε δίνω κι άλογο καλό
και δυο σπαθιά 'σημένια για τον πόλεμο
-Ουδέ τ' άσπρα σου θέλω ουδέ τα σπαθιά
μόνε την κόρη θέλω που 'ναι στα γυαλιά
-Ωσάν το κάστρο πάρεις, χάρισμα κι αυτή
Καλογεράκι εγίνη, ράσα φόρεσε
πάγει στην πόρταν, κλαίει, πέφτει, προσκυνάει
κλαίει και γονατίζει και παρακαλάει:
-Aνοιξε, την πόρτα την πόρτα της Ωριάς
πόρτα της μαυρομάτας της βασίλισσας.
-Συ εισ' ένας Τουρκάκης, ένας Κόνιαρος
φέυγα και σε σκοτώνουν, φέυγα, σε κρεμνούν
-Μα το σταυρόν, κυρά μου, μα την Παναγιάν
ουδέ Τουρκάκης είμαι ουδέ Κόνιαρος
είμαι καλογεράκης απ' ασκηταριό
της πείνας αποθαίνω και λυπήσου με
-Για δώτε τον ψωμάκι κι άμε στο καλό
-Κυρά, στην εκκλησίαν να προσευχηθώ
Aνοιξε την πόρτα, την πόρτα της Ωριάς
πόρτα της μαυρομάτας της βασίλισσας
-Για ρίξετε τους γάντζους να τον πάρετε
-Τα ράσα μ' είναι σάπια και ξεσχίζονται
-Για ρίξετε το σάκο να τον πάρετε
-Α, μη κυρά, το σάκο, κι αντραλίζομαι
Η πόρτα μισανοίγει, γέμισ' η αυλή.
Άλλοι στ' άσπρα χυθήκαν κι άλλοι στα φλωριά
κι αυτός μέσα στην κόρην, που 'ναι στα γυαλιά
κι η κόρη σαν τον είδε, έπεσε στο γιαλό

Στα γύρω χωριά σώζεται και το τραγούδι της Ωριάς, το οποίο χόρευαν κυρίως κατά τις Απόκριες σε ρυθμό Τσάμικο. Το τραγούδι αυτό που μνημονεύεται από τον Buchon στο βιβλίο του «La Grece Continentale et la Moree» (1843).

Σαν της Ωργιάς το κάστρο
Κάστρο δεν είδα άλλο
Εκεί το πολεμούσανε
Χρόνους, μήνες δεκατρείς
Τούρκα θα γενής
Ένας κοντός Τουρκάκος έλεγε
Ότι είναι Ρωμιά
Μαξιλάρι εζώθηκε
Ανοίχτε μου της δόλιας της Αρετινής
Γιατί είμαι γκαστρωμένη
Και στο μήνα μου
Να έχετε το κρίμα μου
Όσο ν’ ανοίξη η πόρτα
Χίλιοι μύργιοι μπήκανε
Και ψυχούλα δεν αφήσανε
Τη βασιλοπούλα δε σκοτώσανε
Τη βάλαν σε βαρέλι
Και την κυλίσανε
Μα δεν πέθανε

Κάστρα της Ωριάς στην υπόλοιπη Ελλάδα, στην Αλβανία και στην Τουρκία

Πελοπόννησος
Κάστρο της Ωριάς Αρκαδίας, στον Άγιο Πέτρο Αρκαδίας.
Κάστρο της Ωριάς Γαρδικιού, στα Τουρκολέκα Αρκαδίας.
Κάστρο της Ωριάς Ερμιονίδας ή Θερμισιού, στα Θερμήσια Αργολίδας.
Κάστρο της Ωριάς Ηλείας, ή Οχιάς και Ωρειάς, στο Κακοτάρι Ηλείας.
Κάστρο της Ωριάς Καλαβρύτων, στα Καλάβρυτα Αχαΐας.
Κάστρο της Ωριάς Μάνης, στον Άγιο Αθανάσιο Λακωνίας και στο ακρωτήριο Κάβο Γκρόσσο.
Κάστρο της Ωριάς Σαλμενίκου ή Ωριάς και Οργιάς, στο Άνω Σαλμενίκο Αχαΐας.

Νησιωτική Ελλάδα
Κάστρο της Ωριάς Θάσου ή Βριόκαστρο, στον Λιμένα Θάσου.
Κάστρο της Ωριάς Προννών, στον Πόρο Κεφαλλονιάς.
Κάστρο της Ωριάς Κύθνου ή Βριόκαστρο, στα Λουτρά Κύθνου.
Κάστρο της Ωριάς Λήμνου ή Ωραιόκαστρο και Βριόκαστρο, στη Λήμνο.
Κάστρο της Ωριάς Χίου , στα Καμπιά Χίου.

Στερεά Ελλάδα και Θεσσαλία
Κάστρο της Ωριάς Οινόης, στην Οινόη Βοιωτίας
Κάστρο της Ωριάς Σαλώνων, στην Άμφισσα.
Κάστρο της Ωριάς Τεμπών ή Γυναικόκαστρο, στο Νέο Μοναστήρι Λάρισας.

Μακεδονία και Θράκη
Κάστρο της Ωριάς Κιλκίς ή Γυναικόκαστρο, στο Παλαιό Γυναικόκαστρο Κιλκίς.
Κάστρο της Ωριάς Ροδόπης, στους Ασκήτες Ροδόπης
Κάστρο της Ωριάς Σερβίων ή Σερβιάς, στα Σέρβια Κοζάνης.
Κάστρο του Πλαταμώνα, στο νομό Πιερίας.

Αλβανία
Κάστρο της Ωριάς Τεριαχάτων, στους Τεριαχάτες Αργυροκάστρου.
Κάστρο της Ωριάς Λαμπόβου ή Καλλιά και Παλαιόκαστρο, στο Άνω Λάμποβο Αργυροκάστρου.

Τουρκία
Κάστρο της Ωριάς Μύρων, στο Ντεμρέ Αττάλειας.
Κάστρο της Ωριάς Κορδύλης, στο Ακτσάκαλε Κερασούντας

(ΠΗΓΕΣ: immk.gr, arcadia.ceid.upatras.gr, el.wikipedia.org, kastra.eu)