Κάθε διαβάτης της Τρίπολης θα έχει ίσως παρατηρήσει, ιδίως στο κέντρο της, ότι περπατάει σαν σε ομόκεντρους κύκλους. Τα μικρά δρομάκια γύρω από τον Άγιο Βασίλειο, τη μητρόπολη, κρατούν ακόμα ίχνη από την πρώτη ρυμοτόμηση της κάποτε έδρας του πασά. Η Τρίπολη, όπως ακόμη μαρτυρούν αυτά τα ίχνη, δεν ήταν χτισμένη με το ιπποδάμειο σύστημα των οικοδομικών τετραγώνων, αλλά γύρω από το κέντρο της με ένα σύστημα ομόκεντρων κύκλων. Τούτο το χαρακτηριστικό παρατηρείται στις μεσαιωνικές πόλεις της Δύσης, αλλά και στις οθωμανικές πόλεις. Η Ντρομπόλιτσα ή Τροπολιτσά ή Τριπολιτσά ήταν και τα δύο: μια μεσαιωνική τουρκόπολη, όπως το Άργος και το Ναύπλιο, που πήρε χαρακτηριστικά νέας ελληνικής πόλης μετά την Επανάσταση. Αλλά το εντυπωσιακό είναι, όπως θα δούμε στις γραμμές που ακολουθούν, ότι ακόμα και μετά την απελευθέρωση, και παρά τις επίμονες προσπάθειες των μηχανικών του Ιωάννη Καποδίστρια, οι εύποροι κάτοικοι της Τριπόλεως αρνήθηκαν να... τετραγωνίσουν τους δρόμους και τις γειτονιές τους, επειδή θα έχαναν σημαντικό μέρος από τα οικόπεδά τους. Αυτό το πείσμα είναι εν πολλοίς υπεύθυνο και για τη σημερινή «κυκλική» δόμηση του κέντρου της.

Σε τούτο το άρθρο θα ιχνογραφήσουμε σαν σε ένα κομμάτι χαρτί την Τριπολιτσά του 19ου αιώνα, την πόλη όπως ήταν πριν από την Επανάσταση και πώς αναπλάστηκε έως τα τέλη του 20ού αιώνα. Και σε επόμενο άρθρο, όταν ολοκληρωθεί η έρευνα των αποφάσεων των Δημοτικών Συμβουλίων, θα σχεδιάσουμε στο χαρτί την Τρίπολη του 20ού αιώνα, όπως διαμορφώθηκε μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Στα Γενικά Αρχεία του Κράτους στην Αρκαδία, μέσα στους φακέλους που με φροντίδα έχουν τακτοποιηθεί, υπάρχουν αποφάσεις για τη ρυμοτόμηση της πόλης που ρίχνουν φως ως προς τον τρόπο που η Τρίπολη ανοικοδομήθηκε μετά το 1946.

Η ΤΡΙΠΟΛΙΤΣΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

Βρισκόμαστε, λοιπόν, στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν οι Δυτικοί περιηγητές, μαγεμένοι από τον αρκαδισμό, αλλά και από τον «εξωτικό» για τα ευρωπαϊκά έθιμα τρόπο ζωής στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, επισκέπτονται την Ελλάδα και περιγράφουν τις εμπειρίες τους στα ημερολόγιά τους, τα οποία εκδίδουν στη συνέχεια στις χώρες τους. Πολλές φορές οι πληροφορίες τους έχουν μεγαλύτερη σχέση με τη φαντασία παρά με την πραγματικότητα, ωστόσο οι πληροφορίες που παραθέτουν ως προς την πόλη και τον τρόπο ζωής των κατοίκων είναι αξιόπιστες.

Τον 19ο αιώνα η κεντρική αγορά της Τρίπολης, το λεγόμενο «Ταρσί», απλωνόταν σχεδόν σε όλο το κέντρο της πόλης και είχε ορθογώνιο σχήμα. Εκτεινόταν από το Μαλλιαροπούλειο Θέατρο ως τη οδό Παλλαντίου. Στη μετέπειτα πλατεία Πετρινού υπήρχε στο τζαμί της Ώρας και το χάνι του Μπεκίρ Πασά χτισμένο το 1814, και ήταν ένα τεράστιο, πετρόχτιστο εμπορικό κέντρο που άρχιζε από την οδό Καλαβρύτων (Ανακτόρων) και έφθανε ως την οδό Αγίας Βαρβάρας. Το βράδυ έκλειναν οι σιδερένιες πόρτες και δένονταν με χοντρές αλυσίδες για ασφάλεια. Στην πλατεία Αγίου Βασιλείου ήταν το Μεγάλο Τζαμί του Μπεκίρ Πασά με τα τεράστια πλατάνια μπροστά του και στην οδό Ταξιαρχών ήταν τα οπωροπωλεία. Στο κάτω μέρος της αγοράς, στη θέση που βρίσκεται σήμερα η εκκλησία του Νεομάρτυρα Δημητρίου ήταν το ψαροπάζαρο και τα κρεοπωλεία λίγο πιο πίσω, στη συνοικία των Εβραίων. Στην αγορά υπήρχαν πολλά εργαστήρια και γινόταν οι πωλήσεις διαφόρων αγαθών όπως υφάσματα, τρόφιμα, όπλα, δέρματα, υποδήματα, γουναρικά, οικιακά, μεταξωτά νήματα κ.ά. 

Τα χάνια ήταν εμπορικά κέντρα και οι ιδιοκτήτες τους νοίκιαζαν τους χώρους στους καταστηματάρχες. Υπήρχαν και άλλα τζαμιά εκτός του Μεγάλου Τζαμιού του Μπεκίρ Πασά όπως το τζαμί του Σεραγίου ανατολικά της πλατείας Άρεως, του Τετζελή, του Περιζέ Χανούμ, του Νακήπ Εφέντη, της Ώρας ή του Αχμέτ Αγά στην πλατεία Πετρινού, του Λεονταρίου, του Αβιτζίογλου. Σε πολλά τζαμιά έβλεπες μαρμάρινες κολόνες από του αρχαίου ναούς. Υπήρχαν δημόσια κτήρια όπως οι τεκέδες του Σεχνεντζίπη και του Σεχταίρη, υπήρχε Μεντρεσές (Ιεροσπουδαστήριο), Κιταπχανές (Βιβλιοθήκη), Δημόσια Λουτρά -το ένα πίσω από την Πάνω Αγορά στο σημερινό κτήριο της ΔΕΥΑΤ, το δεύτερο στο σημερινό κτήριο του Ξενοδοχείου «Άρτεμις» και το διπλανό κτήριο του ιατρού Ι. Ντούβα ήταν τα Λουτρά του Τεφτέρ, και το τρίτο στο τέλος της οδού Βάρβογλη πίσω από τη σημερινή πλατεία Κολοκοτρώνη. Υπήρχαν τρία χάνια, ο Μελκαμές (η κατοικία των κριτών), το κιόσκι της εξοχής, δύο Τζεπχανέδες (αποθήκες πολεμοφοδίων), 12 Μεχτέπια (σχολεία), 12 βρύσες και 5 χαμάμ. Όλα τα σπίτια είχαν πηγάδι για την ύδρευσή τους και υπήρχε δίκτυο ύδρευσης σε όλη την πόλη και πολλές κρήνες.

Το Σεράι στο ανατολικό μέρος της πλατείας Άρεως ήταν ένα τεράστιο τετράγωνο ξύλινο οίκημα με δύο αυλές (όπως το σεράι των Ιωαννίνων) και είχε χωρητικότητα 1.200 ανθρώπων. Στο ισόγειο ήταν οι στάβλοι, ενώ στις αυλές και γύρω από το Σεράι υπήρχαν κτίσματα με ξύλινα χαγιάτια. Τα ξύλινα χαγιάτια ήταν χαρακτηριστικό και των πέτρινων σπιτιών της πόλης. Το Σεράι αποτελείτο από πολλές αίθουσες δεξιώσεων, χαρέμια, φυλακές, αίθουσες για διάφορες χρήσεις, Υπήρχε φρουρά 400 ιππέων με Ουγγαρέζικη στολή και τουρμπάνι στο κεφάλι, πολλοί υπηρέτες, ζαχαροπλάστες, μπαρμπέρηδες, θυρωροί, φρουροί, τσαούσηδες, μουσικοί, χορευτές, γελωτοποιοί, σαλτιμπάγκοι, ποτοπώλες, καπνοδότες, ράπτες, τζουτζέδες, ιμάμηδες, καραγκιοζοπαίχτες, ακόλουθοι, σερβιτόροι, βιοτέχνες κ.ά. Γενικώς, έμοιαζε με μια μικρογραφία ενός χωριού.

Ο περιηγητής W.M.Leake, όταν πέρασε από την Τριπολιτσά, υπολόγισε 2.500 σπίτια στην πόλη, ενώ αναφέρει ότι τα χίλια ήταν ελληνικά. Τα οθωμανικά σπίτια, κατά τις περιγραφές του, ήταν μεγάλα αλλά χωρίς γούστο και τα ελληνικά σπίτια ήταν καλύβες από πλίθρες και λάσπη κοντά στα τείχη και δεν είχαν ταβάνι. Οι πόρτες ήταν χαμηλές και έσκυβαν για να μπουν μέσα, από τις αστράχες έβγαινε ο καπνός της εστίας που βρισκόταν στη βάση του τοίχου και τον χειμώνα έμπαινε και χιόνι. Οι δρόμοι ήταν λιθόστρωτοι και υπήρχαν γεφυράκια, γιατί μικρά ρέματα περνούσαν μέσα από την πόλη.

Η ΤΡΙΠΟΛΙΤΣΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ - Η ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

Ας σημειώσουμε εδώ ότι κατά την επίσημη απογραφή του 1836, η Τριπολιτσά μετρά 4.600 ψυχές και 750 οικογένειες (είχε επιβιώσει μόλις το ένα τέταρτο του προεπαναστατικού πληθυσμού της). Οι Οθωμανοί και οι Εβραίοι που γλίτωσαν, μετανάστευσαν σε τουρκοκρατούμενες ακόμη περιοχές.

Η Τριπολιτσά μετά την απελευθέρωση ήταν σχεδόν κατεστραμμένη και πολλά σπίτια κάηκαν από τον Ιμπραήμ. Τα μόνα που έμειναν άθικτα ήταν το ιεροσπουδαστήριο απέναντι από τον Άγιο Δημήτριο, τα λουτρά της Ώρας, τα λουτρά του Τεφτέρ και η οικία Μόραλη στην οδό Αγίας Βαρβάρας. Έτσι, άρχισε μέσα από της στάχτες να ανοικοδομείται μια νέα πόλη. Η Τρίπολη είχε την εύνοια του Καποδίστρια περισσότερο από κάθε άλλη πόλη της Πελοποννήσου. Ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας «εθεώρησε χρέος του να επισκεφθεί και να προσκυνήσει την ιερή πόλη». Επισκέφθηκε την πόλη στις 11 Ιουλίου του 1828, όπου έφτασε καβάλα πάνω σε ημίονο. Ο Καποδίστριας, γνωρίζοντας ότι θα γίνουν ατασθαλίες και αυθαιρεσίες, όρισε μια Επιτροπή Ελέγχου, αποτελούμενη από τον μηχανικό του εκστρατευτικού σώματος Σταμάτιο Βούλγαρη, τον συνταγματάρχη και καθηγητή της στρατιωτικής σχολής Δημήτριο Σταυρίδη, τρεις Γάλλους ειδικούς στα θέματα πολεοδομίας και αρχιμηχανικούς τον Garneau, τον Pauzie και τον Peytier. Αρχιτέκτονα προσέλαβαν τον Παναγιώτη Θεοδωρόπουλο και οχυρωματοποιό των Θεόδωρο Βαλλιάνο. Το σχέδιο του Garneau είχε μεγάλους, ευθείς δρόμους, πλατείες και πάρκα. Όμως τα σχέδια άλλαξαν λόγω το ότι οι άρχοντες είχαν μεγάλα οικόπεδα και δεν ήθελαν να διχοτομούνται και αντιδρούσαν. Πρώτη προτεραιότητα ήταν η ύδρευση της πόλης, γιατί το σύστημα ήταν παλιό και κατεστραμμένο. Κατασκεύασαν το παλιό υδραγωγείο, στο οποίο ερχόταν το νερό από τη Μάνα του Νερού ως το Ταξίμι και έπειτα κατέληγε σε τέσσερις βρύσες. Οι βρύσες ήταν της Κάντως, του Σαρακάρη, του Αρναούτογλου και του Αλογόμυλου.

Από το 1828 έως το 1930 στην Τρίπολη χτίστηκαν 650 σπίτια, 250 μαγαζιά και 5 πλατείες. Πρώτοι ναοί στην ανοικοδόμηση ήταν των Παμμεγίστων Ταξιαρχών και του Αγίου Δημητρίου. Τα σπίτια ήταν μονώροφα, διώροφα και τριώροφα, αναλόγως με τα οικονομικά του καθενός. Τα σπίτια είχαν μεγάλα θολωτά υπόγεια για να συντηρούν τα αγαθά τους όπως σιτάρι, σκόρδα, ρετσίνια, πετιμέζια, ξύδι, λάδι, παστά, όσπρια και μετέπειτα τα ονομαστά κρασιά του κάμπου της Μαντινείας. Τα υλικά που χρησιμοποιούσαν για την κατασκευή των σπιτιών ήταν πέτρες ή μάρμαρα και για αυτόν τον λόγο δεν κατασκευάζονταν πιο ψηλά, λόγω του βάρους των υλικών. Τα σπίτια των κεντρικών δρόμων είχαν στο ισόγειο τα μαγαζιά με ξύλινες προσόψεις και πάγκους και κάτω από τους πάγκους υπήρχαν φεγγίτες για να φωτίζεται το υπόγειο. Τα σπίτια τα λεγόμενα «γιώτα» (Ι) είχαν διάδρομο μεγάλο και τα δωμάτια ήταν δεξιά και αριστερά, ενώ στο τέλος του διαδρόμου προς την αυλή είχαν τις λεγόμενες «ξελότζες», που ήταν εσωτερικά χαγιάτια όπου καθόταν η νοικοκυρά κι έκανε τις δουλειές του σπιτιού.

Στην περιοχή που ήταν το Τζαμί του Μπεκήρ Πασά φτιάχτηκαν πρόχειρα μικρομάγαζα. Έπειτα από τη δολοφονία του Καποδίστρια υπήρχε αναρχία και έγινα πολλά έκτροπα και γι’ αυτό η Τρίπολη δεν έχει σε πολλά σημεία ευθύγραμμους δρόμους. Οι δρόμοι μόνο στο παζάρι ήταν λιθόστρωτοι, ενώ οι άλλοι ήταν σε άθλια κατάσταση χωμάτινοι, στενοί, ελικοειδείς και πολλές φορές αδιέξοδοι.

Οι πρώτες γειτονιές και πλατείες στην πόλη απλώνονταν στον άξονα Ρουμελιώτικα (Χεζολίθαρο) - Άγιος Δημήτριος – Άγιος Ταξιάρχης (Μπιζάνι) - Μπεϊζαντέ Μαχαλάς (από το πηγάδι του Δερβίση ως την οδό Καλαμών) – Λαλέικα (στο τέλος της συνοικίας των Ταξιαρχών προς τη δεξαμενή) – Κουτσοπαναγιωτέικα – Άγιος Θανάσης έως την Αγία Βαρβάρα που ήταν αραιοκατοικημένη και οι πλατείες ήταν οι Κολοκοτρώνη, Γεωργίου Α’ ή Αγίου Βασιλείου, Αγίου Δημητρίου, η Ανεξαρτησίας, η Άρεως, η Πετρινού, η «Λάκας» (Πάνω Αγορά). Το κέντρο ήταν η γειτονιά του Αγίου Δημητρίου, η πλατεία Κολοκοτρώνη, η οδός Ταξιαρχών, η κεντρική πλατεία με το γκρεμισμένο τζαμί και η πλατεία Πετρινού που είχε τα ερείπια από το τζαμί της Ώρας. 

Τα Αρσενέικα και η περιοχή της Μεταμόρφωσης ήταν μια μικρή γειτονιά έξω από τα τείχη. Είχαν μείνει λίγα ερείπια από τα οθωμανικά κτίσματα όπως το τζαμί της Ώρας, το τζαμί στην μετέπειτα πλατεία Αγίου Βασιλείου, το σαράι στην μετέπειτα πλατεία Άρεως, το χαμάμ στην οδό Κέννεντυ δίπλα από το σημερινό Ξενοδοχείο «Άρτεμις». Υπήρχαν και οι γειτονιές που έπαιρναν το όνομα επαγγελμάτων, οικογενειών ή αγωνιστών της Επανάστασης. Το 1865 αναφέρονται 38 συνοικίες (γειτονιές). Οι γειτονιές που υπήρχαν ήταν τα Τραστέικα, τα Αράπικα (στην οδό Λαγοπάτη προς τα Αρσενέικα), τα Κοτζωνέικα, του Ταήμπεη τα παλιά ψαράδικα, τα Παπαδιαμαντοπουλέικα, τα Γύφτικα, τα Χελιωτέικα από το αγωνιστή Χελιώτη, τα Πρωτέικα από τον Πρωτόπουλο, τα Μουσαγέικα, τα Ζαγκλανέικα στην οδό Αγίου Νικολάου, τα Αρναουτογλέικα, της Καντώς η Βρύση (Ζαλόγγου και Παλαντίου), ο Αλογόμυλος η Ταμπάκικα, τα Δημητσανίτικα ή Δασκάλικα, τα Αράπικα στην πύλη Λεονταρίου, του Ισμαήλ Μουλάμπαση, τα Λαλέικα ή Τρούμπα, τα Μαμέικα, τα Παπουτσίδικα ή Γκισάδικα, τα Επάνω Κρεοπωλεία, τα Μοραΐτικα, τα Αρσενέικα, τα Καρτζαφλέικα, Σαρδελέικα, Τεκχεμές, Μπαλασέικα, Εβραίικα ή Κουγιέικα, τα Ρακιτζέικα, Κουρέικα, Καζαντζίδικα (οδός Καλαμών στα χαλκουργεία), το Βαμβακοπάζαρο και τα Ντερμετζίδικα. 

Ακόμη, υπήρχε και η Συνοικία των Αγωνιστών που ήταν πίσω από το Μαλλιαροπούλειο Θέατρο ως τον ΟΤΕ από πίσω. Εκεί έμεναν ο Φωτάκος, στο σημερινό κτήριο του ΟΤΕ, απέναντι έμενε ο Αλέξανδρος Βλαχόπουλος που ήταν και ο πρώτος επίτροπος, δίπλα ήταν το οικόπεδο του Αναγνώστη Ζαφειρόπουλου, πίσω από το σημερινό Δημαρχείο ήταν η οικία του Ανδρέα Παπαδιαμαντόπουλου, όπου κάποια στιγμή είχε φιλοξενηθεί και ο Όθωνας. Επίσης έμεναν οι οικογένειες Ταγκόπουλου, Λάσκαρη, οι Βυτηναίοι, ο Αντώνης Πελοπίδας, ο Θανάσης Ρηγόπουλος, ο Κ. Μούτσος, ο Παναγιώτης Κόκκαλης κ.ά.

Από το 1830 αρχίζουν να φτιάχνονται τα πρώτα νεοκλασικά  από τους μεγάλους αρχιτέκτονες όπως τους Σταμάτη Κλεάνθη, Ερνέστο Τσίλερ, Αναστάσιο Γ. Μεταξά. Τα νεοκλασικά ήταν διώροφα με κεραμοσκεπή με ακροκέραμα γύρω-γύρω, με αετώματα, γύψινες διακοσμήσεις, χυτοσιδηρά στηθαία, μπαλκόνια με φουρούσια, περιστύλια στην είσοδο. Πρώτο βλέπουμε να είναι του Βασίλειου Πετούνη, τριώροφο κτίσμα φρουριακού τύπου στην οδό Παλαντίου 24. Την περίοδο αυτή κτίζονται τα αρχοντικά του Γ. Μαλλίρη στην οδό Ελ. Βενιζέλου 25, του Αθ. Σκάγιαννη στην οδό Γορτυνίας 10 και μετέπειτα σπίτι του Καρυωτάκη, του Ευ. Φλέτζερη στην οδό Σπετσεροπούλου 5. Το 1843 χτίζεται ένα από τα ωραιότερα αρχοντικά στην Τρίπολη του Π.Σ. Ευταξιόπουλου και σημερινό Ι. Ζαχαρόπουλου στην οδό Γορτυνίας. Τα σχέδια ήταν του μεγάλου αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη. Είναι κτισμένο από λευκό μάρμαρο Δολιανών και τα φουρούσια των μπαλκονιών είναι λεοντοκεφαλές. Το 1850 χτίζεται του Νότη Πανοπούλου (και το αγόρασε ο Ιωάννης Μαλλιαρόπουλος) με καμάρες στο μπροστινό μέρος στην κεντρική πλατεία γωνία με την οδό Γορτυνίας. Στην οικία του Μουτζουρόπουλου στην οδό Ελ. Βενιζέλου και γωνία Ζαλόγγου είχε φιλοξενηθεί ο βασιλιάς Γεώργιος Α'. Το 1851 χτίζεται του Γρηγορίου Κυδωνίατη φρουριακού τύπου στην οδό Καλαμάτας. Το 1855 ένα άλλο πολύ ωραίο κτήριο του ιατρού Επαμεινώνδα Βοσυνιώτη στην οδό 28ης Οκτωβρίου και γωνία με την Νικηταρά, όπου είχε φιλοξενηθεί η βασίλισσα Όλγα το 1865. Το 1858 χτίζεται το κτήριο της Ιερατικής Σχολής στην πλατεία Ανεξαρτησίας και είναι δωρεά του ζεύγους Δημητρίου και Μαρίας Γαληνού. Το 1860 οι μηχανικοί αρχίζουν να δέχονται επιρροές από το Νεοκλασικό κίνημα της Ευρώπης. Πολλά σπίτια άρχισαν να έχουν τις λεγόμενες λόντζες (loggia) κλειστές τζαμαρίες προς την αυλή και κλειστές αυλές. Το 1866 ο δήμαρχος της Τρίπολης Αλ. Νικολόπουλος με το δημοτικό συμβούλιο πήραν απόφαση να παραχωρήσουν ένα μέρος του παλιό σεράι για να κτιστεί το παλάτι το Βασιλέα Γεωργίου. Το παλάτι έμεινε ημιτελές και ήταν για 40 χρόνια εστία μολύνσεως για την περιοχή. Το κτήριο του Ν.Δ. Δημόπουλου και μετέπειτα Φώτη Αλιμήση στην οδό Μαντινείας 44. Έπειτα χτίζεται η οικία Αθανάσιου Μαλούχου στην πλατεία Πετρινού όπου ανακαινίστηκε από τον γιο του Νικόλαο το 1896, στο οποίο είχε φιλοξενηθεί ο βασιλιάς Γεώργιος και η βασίλισσα Όλγα.

Το 1885 χτίζεται η οικία του Ορφανόπουλου όπου είχε στεγαστεί για λίγα χρόνια το ταχυδρομείο. Το 1893 χτίζεται το πανέμορφο κτήριο του Γρηγορίου Δαρειώτη (φαρμακοποιού) και έπειτα δωρίθηκε από την ανιψιά του στον Δήμο και έγινε το δημαρχείο. Το 1896 χτίζεται το Νοσοκομείο «Ευαγγελίστρια» με σχέδια του Ερνέστου Τσίλερ και μετέπειτα έγινε το Μουσείο της Τρίπολης. Στα τέλη του 19ου αιώνα χτίζονται τα κτήρια της οικογένειας Μανέτα στην οδό Παλαντίου, η οικία Ιωάννη Δουκουμόπουλου μετέπειτα Φιλ. Τσιχριτζή στην οδό Γρηγορίου Ε’ με σχέδια Σταμάτη Κλεάνθη, η οικία Κ. Ν. Βαρβερόπουλου στην οδό Παλαντίου, η οικία Π. Β. Καμπυλαυκά  στην οδό Βασιλίσσης Όλγας (Σπάρτης) και το κτήριο της Νομαρχίας στην οδό Εθνομαρτύρων, όπου αρχικά στεγάστηκε το υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας.

Την περίοδο εκείνη χτίζεται το μεγαλοπρεπές κτήριο του Μαλούχου στην πλατεία Πετρινού. Άλλα ωραία αρχοντικά που κτίστηκαν στα τέλη 19ου αιώνα είναι του Κωτσάκη – Τσαρούχη στην οδό Ταξιαρχών 78, του Πετρόπουλου στην οδό Αγίας Βαρβάρας, του Αγγελίδη στην οδό Αγίου Δημητρίου μετέπειτα Ν. Γαργαλιώνη και του Π. Μάμαλη στην οδό Δαρειώτου 8.

Το 1905 μπαίνει ο θεμέλιος λίθος για το Μαλλιαροπούλειο Θέατρο, ενώ την ίδια χρονιά παραδίδεται και το 1914 αρχίζει να χτίζεται το Δικαστικό Μέγαρο της Τρίπολης, που τελειοποιείται το 1934 -επρόκειτο για το πρώτο Δικαστικό Μέγαρο στην Ελλάδα. Το 1911 ο σύλλογος Φιλλοδένδρων ζήτησε από τον βασιλιά και πήρε την παραχώρηση του χώρου για να δημιουργηθεί το γνωστό πάρκο. Το 1912 χτίζεται η οικία ιατρού χειρούργου Ι. Παΐσιου στην οδό Δεληγιάννη. Το 1922 χτίζεται το Πετροπούλειο Ίδρυμα στην πλατεία Πετρινού. Το 1927 οι αδερφοί Α. και Δ. Μαντζούνη αγοράζουν το κτήριο που ήταν παλιό καθολικό, το επισκευάζουν και το 1929 το δωρίζουν για να γίνει Πνευματικό Κέντρο και Δημόσια Βιβλιοθήκη. Το 1927 χτίζονται τα κτήρια του Ρέτσου στην οδό Γρηγορίου Ε’ (το 1949-52 εκεί είχε φιλοξενηθεί η Ελληνική Χωροφυλακή στον άνω όροφο και στο ισόγειο λειτούργησε ως πρακτορείο μεταφορών), η οικία Π. Ν. Γκολέμη στην οδό Καλαβρύτων όπου είχε μείνει και ο Μίκης Θεοδωράκης το 1941 με 1944. Επίσης χτίζεται το κτήριο του Ραδιοφωνικού Σταθμού στην πλατεία Ανεξαρτησίας από την Φιλόπτωχο Αδελφότητα όταν ήταν Μητροπολίτης ο Γερμανός όπου το 1949 στεγάστηκε ο Ραδιοφωνικός Σταθμός Ενόπλων Δυνάμεων Πελοποννήσου και μετέπειτα ΕΡΑ.   

Στους χάρτες: Στην κεντρική εικόνα, η οπτική αναγνώριση της Τριπολιτσάς όπως την επισκέφθηκε ο  Pouqueville,  από τον Barbie de Bocage, 1805. Ο δεύτερος χάρτης απεικονίζει το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της Τριπόλεως, του 1836, στο Μπόυερμαν, Τρίπολις, η ζωή μιας ελληνικής πόλεως, μετάφραση Ι. Δάινερ, Αθήνα, 1957). Ο τρίτος χάρτης, απεικονίζει τον πολεοδομικό ιστό της πόλης το 1955.
 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δεληγιάννης, Κανέλλος,  Απομνημονεύματα, Απομνημονεύματα Αγωνιστών του '21, επ. Εμμ. Γ. Πρωτοψάλτης, τ. 16, Αθήνα
Μακρυγιάννης, Ιωάννης, Απομνημονεύματα, επιμ. Σπ. Ασδραχά, εκδ. Μέλισσα, 1933
Χρυσανθόπουλος Φωτάκος,  Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως,  εκδ. Π. Δ. Σακελλαρίου, εν Αθήναις, 1899
   
Pouqueville, F.C.H.L., Voyage en Moree, a Constantinople, en Albanie et dans plusieurs parties de l’ Empire Ottoman pendant les annees 1798, 1799, 1800 et 1801..., t.I-III, Paris, 1805.
Raybaud, Max, Memoires sur la Grece,Paris,  t.I-II, 1824
Σατωβριάνδος, Οδοιπορικόν, μετάφραση Εμμ. Ροΐδη, τ.Α, Αθήνα,1960
Leake, William Martin, Travels in the Morea, 1836.

Αθανασιάδης, Δημήτριος, «Αγοραί και παζάρια της Τριπολιτσάς», εφημερίδα Αρκαδικός Τύπος, φ. 391, 20 Απριλίου 1952
Δωροβίνης Β. Κ. , «Ο σχεδιασμός του Ναυπλίου κατά την Καποδιστριακή περίοδο», Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Ιστορίας, Νεοελληνική Πόλη, οθωμανικές κληρονομιές και ελληνικό κράτος, Εταιρία Μελέτης του Νέου Ελληνισμού, τ. Α, Αθήνα,1985
Τσακόπουλος, Παναγιώτης, «Πολεοδομική και μορφολογική μελέτη της μετάβασης από την οθωμανική στη νεοελληνική πόλη» Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Ιστορίας, Νεοελληνική Πόλη, οθωμανικές κληρονομιές και ελληνικό κράτος, Εταιρία Μελέτης του Νέου Ελληνισμού, τ. Α’, Αθήνα,1985

Γαλανιάδη Εύα, «Από τη μεσαιωνική πόλη στη νεότερη, από την οθωμανική στη νεοελληνική. Η συμβολή της ελληνικής επανάστασης στη δημιουργία της νέας ελληνικής πόλης στην Πελοπόννησο τον 19ο αιώνα», Διαχρονία, Παράρτημα Β', Δεκέμβριος 2012, σ. 225-236.

Χρήστος Η. Μήτσιας