Αργά σήμερα το απόγευμα, στις 18:54 ώρα Ελλάδας, θα λάβει χώρα το θερινό ηλιοστάσιο και θα ξεκινήσει έτσι το φετινό καλοκαίρι και επίσημα, με τη μεγαλύτερη σε διάρκεια ημέρα του έτους.

Παράλληλα η σημερινή, θα είναι και η μεγαλύτερη σε διάρκεια μέρα του 2019.

Όπως κάθε χρόνο, το θερινό ηλιοστάσιο εγκαινιάζει αστρονομικά την έναρξη του καλοκαιριού στο βόρειο ημισφαίριο, όπου ανήκει και η Ελλάδα.

Ηλιοστάσιο ονομάζεται η χρονική στιγμή κατά την οποία ο άξονας της Γης εμφανίζεται στραμμένος όσο περισσότερο προς ή μακριά από τον Ήλιο, συμβαίνει κατά την ετήσια τροχιά της Γης γύρω από αυτόν.

Αυτό ισοδυναμεί με τον Ήλιο να βρίσκεται στο βορειότερο ή νοτιότερο (ετήσιο) του ουρανού που βρίσκεται ποτέ το μεσημέρι, όπως εμφανίζεται σε εμάς πάνω στην επιφάνεια της Γης. Για περιοχές της Γης εκτός των Τροπικών (δηλαδή με γεωγραφικό πλάτος μεγαλύτερο από 23.5 μοίρες ή μικρότερο από -23.5 μοίρες), τα ηλιοστάσια είναι επίσης οι ημέρες κατά τις οποίες ο Ήλιος φτάνει το ψηλότερο (θερινό ηλιοστάσιο) ή το χαμηλότερο σημείο (χειμερινό ηλιοστάσιο) που έχει το μεσημέρι στη διάρκεια ενός χρόνου.

Η ημέρα του ηλιοστασίου είναι είτε η μεγαλύτερη (το Καλοκαίρι-Θερινό ηλιοστάσιο) είτε η μικρότερη (το Χειμώνα-Χειμερινό ηλιοστάσιο) μέρα του έτους για όλες τις περιοχές της γης εκτός από τους Τροπικούς.

Η λέξη προέρχεται από το «ήλιος» και το «στέκομαι»/«στάση» επειδή κοντά στα ηλιοστάσια (λίγες ημέρες πριν ή μετά) ο Ήλιος φαίνεται να επιβραδύνει τη φαινομενική κίνησή του προς τα βόρεια ή προς τα νότια (κίνηση στην απόκλιση), μέχρι που την ημέρα του ηλιοστασίου αυτή η κίνηση μηδενίζεται και αντιστρέφεται. Εξίσου ορθό ετυμολογικώς είναι και το συνώνυμο «ηλιοτρόπιο» (βλ. παρακάτω, Πολιτιστικές επιδράσεις και λαογραφία). Με την ευρύτερη σημασία, ο όρος «ηλιοστάσιο» σημαίνει και την ημέρα που παρατηρείται αυτό το φαινόμενο, δύο φορές τον χρόνο, τον Ιούνιο και τον Δεκέμβριο. Τα ηλιοστάσια, όπως και οι ισημερίες, συνδέονται αναπόσπαστα με τις εποχές του έτους. Σε κάποιες χώρες ή γλώσσες θεωρείται ότι αρχίζουν ή διαχωρίζουν τις εποχές, ενώ σε άλλες θεωρούνται τα κέντρα τους.

Τα ηλιοστάσια συμβαίνουν και για τους άλλους πλανήτες. Ορίζονται αντίστοιχα ως οι χρονικές στιγμές κατά τις οποίες ο άξονας περιστροφής του πλανήτη εμφανίζεται στραμμένος όσο περισσότερο προς ή μακριά από τον Ήλιο συμβαίνει κατά την ετήσια τροχιά του πλανήτη γύρω από αυτόν.

Ο Ερατοσθένης υπολογίζει το μέγεθος της Γης

Πέραν των γιορτών για την έλευση του καλοκαιριού, το θερινό ηλιοστάσιο σηματοδοτεί την επέτειο ενός από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του ανθρώπινου νου: την ημέρα που υπολογίστηκε, για πρώτη φορά, το μέγεθος της Γης. Αυτή η θεαματική ανακάλυψη δεν έλαβε χώρα στη σύγχρονη τεχνολογική εποχή, με τα άπειρα μηχανήματα, αλλά πολύ πίσω -περισσότερα από 2.000 χρόνια πριν- κατά την εποχή των κλασικών Ελλήνων.

Ο Ερατοσθένης (Κυρήνη 276 π.Χ. – Αλεξάνδρεια 194 π.Χ.) ήταν έλληνας μαθηματικός, γεωγράφος, αστρονόμος, ιστορικός και φιλόλογος. Εκείνος θεωρείται ο πρώτος που υπολόγισε το μέγεθος της Γης και κατασκεύασε ένα σύστημα συντεταγμένων με παράλληλους και μεσημβρινούς. Και αυτή είναι η ιστορία του…

Αν και ο Ερατοσθένης γεννήθηκε στην Κυρήνη (στη σημερινή Λιβύη), έζησε, εργάστηκε και πέθανε στην Αλεξάνδρεια, πρωτεύουσα της πτολεμαϊκής Αιγύπτου. Το 236 π.Χ. ορίστηκε από τον Πτολεμαίο τον Γ΄ τον Ευεργέτη βιβλιοθηκάριος της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Από το 234 π.Χ. -και επί, περίπου, 40 χρόνια- διετέλεσε υπεύθυνος της περίφημης αυτής βιβλιοθήκης και δίδαξε στο Μουσείο της. Εκανε αρκετές σημαντικές συνεισφορές στα Μαθηματικά και ήταν φίλος τού σπουδαίου μαθηματικού Αρχιμήδη. Γύρω στο 225 π.Χ. εφηύρε τον σφαιρικό αστρολάβο, που τον χρησιμοποιούσαν ευρέως μέχρι τον 18ο αιώνα.

Από τον Κλεομήδη, στο «Περί της κυκλικής κινήσεως των ουρανίων σωμάτων», αναφέρεται ότι, γύρω στο 240 π.Χ., ο Ερατοσθένης υπολόγισε την περιφέρεια της Γης χρησιμοποιώντας το ύψος του Ηλίου κατά το θερινό ηλιοστάσιο σε δύο διαφορετικά γεωγραφικά σημεία, που όμως βρίσκονταν στον ίδιο (περίπου) μεσημβρινό: κοντά στην Αλεξάνδρεια και στη νήσο Ελεφαντίνη -όπου ο Ηλιος ήταν στο ζενίθ του ουρανού- κοντά στη Συήνη (σημερινό Ασουάν, Αίγυπτος). Ο Ερατοσθένης πληροφορήθηκε ότι στη Συήνη ο ήλιος κατά το μεσημέρι του θερινού ηλιοστασίου ρίχνει τις ακτίνες του κάθετα στον ορίζοντα και φωτίζει τον πυθμένα ενός πηγαδιού. Την ίδια στιγμή, στην Αλεξάνδρεια, οι ακτίνες του ηλίου σχηματίζουν μια γωνία 7,2 μοιρών με την κατακόρυφο του τόπου. Στη συνέχεια μέτρησε την απόσταση Αλεξάνδρειας-Συήνης και υπολόγισε -με μεγάλη ακρίβεια- την περιφέρεια της Γης, καταλήγοντας ότι είναι 252.000 στάδια. Δεν ξέρουμε, όμως, ποιο είδος σταδίου χρησιμοποίησε. Αν χρησιμοποίησε το αττικό στάδιο (184,98 μέτρα), τότε υπολόγισε την περιφέρεια σε 46.615 χιλιόμετρα. Αν χρησιμοποίησε το οδοιπορικό στάδιο (157,50 μέτρα), τότε την υπολόγισε σε 39.690 χιλιόμετρα. Σήμερα, με όλα τα τεχνολογικά μέσα, η περιφέρεια της Γης υπολογίζεται σε 40.007,86 χιλιόμετρα και αυτό κάνει επιστήμονες από όλον τον κόσμο να υποκλίνονται με σεβασμό στον υπολογισμό του Ερατοσθένη.

Εκείνος, δεν νυμφεύθηκε ποτέ. Το 194 π.Χ. τυφλώθηκε και έναν χρόνο αργότερα σταμάτησε να τρώει και πέθανε. Δεν μπόρεσε ποτέ να αντέξει τη στέρηση της ανθρώπινης γνώσης που του επέβαλε η τύφλωση.

Το επίτευγμά του, όμως, για μια ζωή θα σηματοδοτεί τα ηλιοστάσια μέσα στους χρόνους, ενώ αυτά θα συνοδεύονται πάντα με την εκπληκτική ιστορία του η οποία βασίστηκε μόνο σε λίγες, απλές παρατηρήσεις, αλλά και σε έναν ωκεανό σαφούς, ορθολογικής σκέψης.