“... Και τώρα έρχομαι στη σημερινή πρωτεύουσα, την Τριπολιτζά. Η πόλη αυτή, που είναι και έδρα του πασά, έχει δημιουργηθεί από τα απομεινάρια της Μεγαλόπολης, της Τεγέας, της Μαντινείας και του Παλλαντίου, χωρίς ωστόσο να είναι χτισμένη στη θέση καμιανής τους. Γιατί βρίσκεται δυο λεύγες δυτικά του Άργους, τρεισήμισι λεύγες νότια της Μαντινείας, μια λεύγα στα βόρεια της Τεγέας και είναι τοποθετημένη σε μια ωραία κοιλάδα, κολλητά στο όρος Ροϊνό, όπως λέγεται σήμερα το αρχαίο όρος Μαίναλον.

Η Τριπολιτζά περιβάλλεται από πέτρινα τείχη -έργο των Αλβανών που τα έχτισαν εδώ και τριάντα χρόνια, καθώς και τον μικρό τετράγωνο πύργο που βλέπουμε πάνω σ’ ένα ύψωμα, στα νοτιοδυτικά του τείχους. Το σχεδιάγραμμα της πόλης είναι ακανόνιστο, το έδαφος ανώμαλο, αλλού χαράδρες, αλλού ανηφοριές και προς τα βορειοανατολικά απλώνεται ένας βάλτος. Τα τείχη διακόπτονται κάθε τόσο από προμαχώνες, σε σχήμα μισοφέγγαρου, με τις πολεμήστρες τους. Τα σιδερένια κανόνια που βλέπουμε σε μερικούς προμαχώνες της δυτικής πλευράς φέρουν το θυρεό του Αγίου Μάρκου. Η πόλη έχει έξη πύλες και μια έβδομη μικρότερη για τις ανάγκες του σεραϊού. Η κεντρική, που είναι επίχρυση και φέρει ψηλά την ημισέληνο, βρίσκεται στ’ ανατολικά και είναι η πύλη του Ναυπλίου ή της Ρωμανίας. Η δεύτερη είναι η πύλη των Καλαβρύτων, βλέπει κατά το βορρά και από δω βγαίνεις για να πας στη Μαντινεία ή στα Καλάβρυτα. Η τρίτη ονομάζεται της Καρύταινας και βρίσκεται βόρειο - δυτικά. Μια τέταρτη πύλη, κοντά στον πύργο, βγάζει στους κάμπους και τα δάση. Η πέμπτη είναι του Λεονταρίου ή του Ναυαρίνου και τέλος υπάρχει και μια έκτη πύλη απ’ τη μεριά της Τεγέας, που από δώ αρχινάει ο δρόμος για το Μυστρά.
Η πόλη υδρεύεται από τα νερά που κατεβάζουν τα βουνά που ζώνουν την κοιλάδα από τη βόρειο - δυτική μεριά κι ο μικρός ποταμός που σχηματίζεται, τροφοδοτεί τα δημόσια λουτρά και τα βυρσοδεψεία της πόλης, αλλά το καλοκαίρι είναι κατάξερος. Από τα νότια υπάρχει άλλο ένα ρυάκι, που το νερό του με κανάλι διοχετεύεται στην πόλη, αλλά κι αυτό λιγοστό. Ο πασάς, φοβούμενος καμιά επίθεση των Γάλλων, διέταξε και έφτιαξαν ένα οχυρό απ’ αυτή τη μεριά, έτσι που να μη στερηθεί το νερό που τροφοδοτεί όλο το χρόνο την πλευρά αυτή της Τριπολιτζάς.
Το σεράι του πασά βρίσκεται απ’ την αντίθετη μεριά, ανάμεσα στην πύλη του Ναυπλίου και των Καλαβρύτων. Στη μέση του κεντρικού δρόμου, που έχει κατεύθυνση από νότο προς βορρά και χωρίζει την πόλη στα δύο, βρίσκεται το παζάρι, ένας λαβύρινθος από δρομάκια, όπου βρίσκεις άρματα, γουναρικά, διάφορα εμπορεύματα που τραβιούνται απ’ τούς ντόπιους, καθώς και φρούτα και τρόφιμα. Τεράστια πλατάνια κι άλλα πανύψηλα δέντρα προσφέρουν εδώ τη σκιά τους, ενώ οι πελαργοί φτιάχνουν αμέριμνοι μέσ’ στα κλαριά τις φωλιές τους, μολονότι παραστέκονται βουβοί μάρτυρες όλων των καταδικαστικών αποφάσεων, γιατί απ' τα κλαριά αυτά κρεμάει ο πασάς τους εγκληματίες που θα πιαστούν επ' αυτοφώρω. Σχεδόν παντού βλέπεις καλοφτιαγμένες κρήνες και κάθε σπίτι έχει το πηγάδι του, γιατί το νερό το βρίσκουν σε πολύ μικρό βάθος, αν και είναι κακής ποιότητας. Μέσ’ στην πόλη υπάρχουν τέσσερα μεγάλα τζαμιά και πεντέξι ελληνικές ερειπωμένες εκκλησίες. Οι δρόμοι -εκτός από τον κεντρικό, για τον οποίο σας μίλησα και πού είναι λιθόστρωτος στη μέση- κόβονται όλοι τους από μικρά γεφυράκια για να μπορούν να κυλούν άνετα από κάτω τα νερά, και δέχονται όλες τις ακαθαρσίες των σπιτιών, έτσι που μεταβάλλονται σε σωστούς οχετούς. Ορισμένοι οικονομημένοι Τούρκοι, απ’ αυτούς πού κρατούν και γερά πόστα, κατοικούν σε μεγάλα, άνετα, και τελείως άχαρα σπίτια: όπως λόγου χάρη το σπίτι του ντεφτέρ-καγιά και του αδελφού του Αλή εφέντη, πούταν πρεσβευτής της Πύλης στο Παρίσι. Η φτωχολογιά, αποτραβηγμένη στα σοκάκια που συνορεύουν με τα τείχη, κατοικεί σε κάτι πανάθλια σπίτια -πέστα καλύτερα καλύβες. Για να μαγειρέψουν, ανάβουν φωτιά κατάχαμα, σε μια γωνιά, κι ο καπνός φεύγει μέσ’ απ' τα κεραμίδια.
Το χάνι είναι το μόνο στέρεο οικοδόμημα μέσα σ’ όλη την πόλη. Είναι χτισμένο από πέτρα και κλείνει με σιδερένιες πόρτες, που κάθε βράδυ ασφαλίζονται με χοντρές αλυσίδες. Πάνω από μια πόρτα του υπάρχει ένα θαυμάσιο ανώφλι που στόλιζε άλλοτε την κύρια πύλη της Μεγαλόπολης, όπως τουλάχιστον αναφέρει η σχετική επιγραφή που διαβάζουμε. Η πόρτα αυτή οδηγεί στην ποτίστρα, όπου οι έμποροι έρχονται και ποτίζουν τ’ άλογά τους.
Η Τριπολιτζά, όπως τόσες άλλες πόλεις του Μοριά, ξεσηκώθηκε κι αυτή μόλις φάνηκαν τα δοξασμένα λάβαρα της Αικατερίνης, για να υποκύψει σε λίγο στην τραγική της μοίρα που μετάτρεψε σε έρημο την όμορφη αυτή περιοχή. Καταλήφθηκε και ξεκληρίστηκε απ’ τούς Αλβανούς, που μέσα σε δυο ώρες έριξαν κάτω τρεις χιλιάδες κεφάλια. Κοντά στον Πύργο για τον οποίο μίλησα, σου δείχνουν ακόμη σ’ ένα σημείο, πού ονομάστηκε «Νεκροταφείο του Μόσχοβου», τους σκελετούς αυτών των γενναίων στρατιωτών που χάθηκαν μέχρι τον τελευταίο. Και βλέπεις επίσης δύο πυραμίδες από ξασπρισμένα κρανία, πού στήθηκαν εκεί όπου ή γης βάφτηκε με τόσο αίμα.
Μέσ’ στα τζαμιά της Τριπολιτζάς βρίσκεις πολύτιμες κολόνες αρχαίων ναών και επιγραφές καταστραμμένες απ' την ηλίθια χρησιμοποίηση που έγινε στα μάρμαρα όπου ήσαν χαραγμένες. Όσο για τα ανάγλυφα, οι Τούρκοι ξέρουν μια χαρά να τα καταχωνιάζουν μέσα σε θεμέλια κτιρίων ή όταν πρόκειται να στρώσουν το δάπεδο κανενός λουτρού, αυτά τα πολύτιμα απομεινάρια χρησιμοποιούν, φροντίζοντας πάντα να γυρίζουν ανάποδα την όψη του ανάγλυφου, έτσι που να μην πέφτουν στα μάτια των Μουσουλμάνων πράγματα απαγορευμένα απ τη θρησκεία τους...”

Του Φραγκίσκου Καρόλου Ούγγου Λαυρέντιου ΠΟΥΚΕΒΙΛ (1770-1838)
(περιγραφή του 1800)

Πηγή:Οδός Αρκαδίας